Mala monografija o crkvi Sv. apostola Luke prvobitno je zamišljena kao foto-vodič, a potom obogaćena dragocjenim podacima koje je autorski tim pronašao u arhivu i knjigama
Uz molitvu Svetom Luki koju je pročitala Elena Simović, učenica trećeg razreda Gimnazije Kotor, u Riznici SPC u Kotoru je predstavljena knjiga “Crkva Svetog apostola Luke u Kotoru”, objavljena u izdanju Srpske pravoslavne crkvene opštine Kotor i Srpskog pjevačkog društva “Jedinstvo” (1839) Kotor, a povodom proslave 185 godina rada i opstajanja Društva. Tekst su sastavili prof. Ljiljana Čolan (koja je ujedno i lektor) i sveštenici Nemanja Krivokapić i Milivoje Bakić, dok je fotografije, dizajn i pripremu odradio prof. Stevan Kordić, a štampu “Biro Konto” Igalo. Sa radom na prikupljanju građe za knjigu počeli su u jesen 2023.godine.
Koristili su podatke iz opširnog Zbornika radova sa naučnog skupa “Crkva Svetog Luke kroz vjekove”, održanog oktobra 1995.godine u Kotoru povodom 800 godina crkve Sv. Luke, zatim arhivsku građu, koju je pripremio sveštenik Milivoje Bakić, a i sami su istraživali direktno unutrašnjost hrama u kome se kao posebna relikvija čuva čestica moštiju Svetog apostola Luke, kao i dio moštiju Svetih Petozarnih mučenika i čestica moštiju Svete Varvare.
Po mišljenju istaknutog djelatnika SPD “Jedinstvo”, Dragana Đurčića, najveće dostignuće ove knjige je što je razjasnila dilemu koja traje od XII vijeka do zadnje decenije XX vijeka: “Umjesto ovog “Z”, gdje se vidi da je Kacafrangi, čitalo se “S”, da je Kasafrangi, što je promijenilo uopšte razmišljanje ko je taj ktitor, koje je nacionalnosti, jer može biti Rus, može biti Italijan, može biti i Grk. I vidi se sada da je Grk. I zato Stevane, hvala ti, jer ubuduće svi autori više neće griješiti, poručio je Dragan Đurčić. Istakao je u knjizi stranu 7, sa ilustrativnom fotografijom bifore i ktitorskog natpisa na pročelju crkve Sv. apostola Luke, sada sa prevodom na srpski jezik, gdje se lijepo vidi da je sagrađena 1195. godine, najprije kao porodična kapela, za vrijeme Vukana Nemanjića, pod čijom je upravom tada Kotor bio.
Prevod natpisa:
† U ime Hrista, godine od ovaploćenja Gospoda našeg Isusa Hrista, hiljadustodevedesestpete, trinaestog indikta, Ja Mavro, sin Andrije Kacafrangi, zajedno sa Buonom, mojom suprugom, ćerkom priora Vasilija, podižemo crkvu u čast Boga i svetoga Luke, apostola i jevanđeliste, za izliječenje naših duša i svih vjernih hrišćana. U vrijeme gospodara Nemanje, velikog župana, i sina njegovog Vukana, kralja Duklje, Dalmacije, Travunije, Toplice i Kosne. Svi, koji čitate, neka vam je dostojno da molite za nas, da nam Hrist bude vječni život, amin.
Dizajn u popularnom maniru
-Odavno je bio plan da se ova knjiga napravi i konačno se pojavila, najviše zalaganjem profesora Ljiljane Čolan i Stevana Kordića, iz pomoć par nas. Budući da u Starom gradu imamo tako staru i tako lijepu crkvu, želja nam je bila da se o njoj nešto i zna, čuje i pročita. U današnje vrijeme kada su ljudi površni i ne čitaju baš detaljno, to je veliki zalogaj za mnoge. Zato je objavljena ova knjiga koja je upravo sažetak toga. Rađena je u popularnom stilu sa puno lijepih fotografija, a zanimljiv tekst je sažet na bazi podataka iz Zbornika, kazao je za BN protojerej stavrofor Nemanja Krivokapić i dodao da planiraju izdanja u prevodu na druge jezike, kako bi ovu zanimljivu crkvu približili turistima.
– Prvobitno je zamišljena kao turistički foto-vodič, međutim, tokom istraživanja smo naišli na toliko mnogo zanimljivih informacija da je šteta da se ne objave i tako je knjiga dobila formu koju sada vidite, objasnio nam je Krivokapić.
Autorski tim je u arhivima pronašao zanimljiv podatak da su zvona crkve postavljena u XX vijeku – 11 malih zvona ukupne težine od 700 kilograma stiglo je parabrodom iz Sevastopolja 1920. godine, bio je to poklon Ruske crkve za ponovno uspostavljanje Patrijaršije. Kandila su takođe novijeg datuma, ručni radovi majstora kotorske škole, a neka od njih su donešena iz Venecije. Prelomljeni lukovi na spoljnim zidovima Crkve ukazuju na graditeljsko naslijeđe u stilu romanike.
-Arhitektura je u velikoj mjeri sačuvala svoj izgled iz 1195. godine, kad je crkva i sagrađena, kaže Ljiljana Čolan i dodaje da je crkva Svetog Luke slična jednobrodnim, jednokupolnim crkvama u južnoj Italiji, a porijeklo im je u vizantijskoj arhitekturi. Kupolni sistem kotorske crkve Svetog Luke izdvaja se oblikom lukova, koji imaju naglašen prelom u tjemenu, slično gotičkom graditeljstvu.
Ističe da je cijela crkva bila freskopisana, što se vidi po fragmentima na više mjesta u crkvi, a danas je sačuvana samo jedna freska na južnom zidu. Ostale freske su uništene tokom vijekova. Takođe, pod crkve je sastavljen od 17 numerisanih grobnica. Po nekim pretpostavkama u njima je sahranjeno preko 3000 osoba, dok je Kotor bio pod opsadom.
Preplet mediteranske kulture i lokalne tradicije
Stevan Kordić objašnjava kako je fotografski prikazao arhitektonske elemente, zatim elemente spolija (umetnutih kamenih fragmenata uzetih sa starijih zdanja), kao i elemente živopisa – slika, ikona i fresaka. Kaže da Crkva sadrži mnoge slojeve, kao proizvod srednjovjekovne mediteranske kulture, koja obuhvata i Vizantiju i Zapad, naročito Apuliju, odakle su u Kotor dolazili glavni umjetnički uticaji u vremenu kada je nastala crkva Sv. Luke, ali da se uočavaju i lokalne tradicije.
-Ikonostas predstavlja rad naše lokalne škole Dimitrija Rafailovića Daskala i u crkvi Sv. Luke sasvim izvjesno imamo djela osnivača te škole, što nam čini posebnu čast, ali takođe imam o I brojna djela italokritskih majstora, što je samo pokazatelj da su i u kasnijem period komunicirali sa tim širim prostorom Levanta. To možda još više važi za kapelu Sv. Spiridona koja je po svemu “proizvod” koji praktično dolazi s Levanta. Za naše krajeve nije uobičajeno da nađete Hrista Prvosveštenika na carskim dverima, ali u Grčkoj ćete to naći na jako puno mjesta, tako da nas ikonostas Sv. Spiridona vezuje i za taj prostor, ističe Kordić i pojašnjava da je Crkva Sv. Luke imala početni fundus ikona koje se sada nalaze u Riznici SPC u Kotoru.
Izdavanje knjige pomoglo je Ministarstvo spoljnih poslova Republike Srbije- Uprava za saradnju s dijasporom i Srbima u regionu, u okviru projekta “Otac Momo”, koji se realizuje četvrti put za redom. Prisutni su imali priliku da uzmu besplatan primjerak.
O ikonama
-Između dveri su postavljene četiri prestolne ikone, koje gledajući sa lijeve ka desnoj strani prikazuju: Svetog Jovana Krstitelja, Bogorodicu sa Hristom na tronu, Hrista kao velikog Arhijereja i Svetog apostola i jevanđelistu Luku. Smatra se da su prestolne ikone Svetog Jovana Krstitelja i Hrista kao velikog Arhijereja rad istog majstora. One su zajedno sa prestolnom ikonom Svetog apostola i jevanđeliste Luke rad italo-kritskih majstora.
Iznad troje dveri postavljene su ikone, gledajući sa lijeve ka desnoj strani: Sveta Trojica – Gostoprimstvo Avramovo, Deizis u duborezu i pozlati, Nedremano oko. Deizis u duborezu nalazi se iznad carskih dveri, takođe rađenih u duborezu i pozlati, pojasnila je Ljiljana Čolan.
Horovi i tamburaško-mandolinski orkestar za svečanu akademiju
Pod motom “Pjesmom srcu-srcem rodu”, program proslave 185. godišnjice “Jedinstva” nastavlja se Svetom liturgijom jutros (28.septembra) u 8 sati u crkvi Sv. Luke, gdje će biti održan pomen preminulim članovima SPD “Jedinstvo”.Na svečanoj akademiji koja je najavljena za večeras u 19 sati u crkvi Sv. Nikole govoriće prof. dr. Darko Tanasković, a pjevaće tri hora i novoosnovani tamburaško-mandolinski orkestar.
U nedjelju, 29. septembra u 9 sati biće održana Sveta arhijerejska liturgija, koju će služiti patrijarh srpski Porfirije sa arhijerejima i sveštenstvom.
