Oduvijek su nas u školi učili da je patriotizam u formi borbe protiv nekog vanjskog ili unutarnjeg neprijatelja- nazovimo ovu vrstu patriotizma patriotizam protiv– jedna od vrhunskih moralnih vrijednosti; štoviše, da je to jedina vrsta patriotizma koja postoji. Nikad nas nisu- ili jesu, ali sasvim nedovoljno- učili da fenomene stvarnosti, između ostalih i patriotizam, promatramo oprezno, duboko, sa kritičkom distancom i krajnje racionalno.Drugim riječima, nisu nas (dovoljno) učili da raznovrsne pojmove, događaje i situacije- između ostalih i određena istorijska dešavanja- promatramo lišeni emotivnog odnosaprema istima i obavezno sa više aspekata, pri čemu se iz jednog od tih uglova gledanja može- ali i ne mora uvijek- istina o nekom događaju bolje i jasnije sagledati.
Da bih oprimjerio ovo što sam pomenuo u uvodu, i ja ću se vratiti u tu, za ex YU prostore od dalekosežnog značaja- a iz današnje vizure i gotovo mističnu- 1918. godinu. Februar je mjesec 1918., četvrte godine Prvog svjetskog rata, i na brodovima K.u K. Kriegsmarine u Boki izbila je pobuna mornarâ. Uslovi za život na brodovima su loši, rat već predugo traje, a uveliko se osjeća i uticaj Oktobarske revolucije, koja je nedavno izbila u Rusiji. Pobuna je, međutim, ubrzo ugušena, a četvorica mornara (Raš, Grabar, Šižgorić i Brničević) osuđeni su na smrt strijeljanjem. Kompletna južnoslovenska istoriografija vrednuje ovaj događaj kao čin patriotizma i pružanja herojskog otpora stranim gospodarima i ugnjetačima; kao okrutnu odmazdu okupatora prema našim ljudima koji su se pobunili zbog svog lošeg egzistencijalnog položaja; ponekad i kao odjek socijalističke revolucije u Rusiji, tj. pobunu baziranu na klasnim osnovama. I ta ocjena nije netačna zato što su svi ti elementi zaista imanentni ovom događaju; konačno, nijedna pobuna i nijedan ustanak ne podižu se iz obijesti. Apsolutizacija (istoriografske) ocjene da je pobuna mornarâ u Boki 1918. godine patriotski i herojski čin usmjeren protiv stranih ugnjetača i okupatora bila bi, međutim, velika greška, i to upravo zbog pogleda na taj događaj sa samo jednog aspekta. Jer: u vrijeme kada mornari podižu pobunu, rat još uvijek uveliko traje, nema naznaka koja će strana u njemu pobijediti (dakle, u tom trenutku Centralne sile imaju makar jednake šanse da pobijede u ratnom sukobu koliko i sile Antante), a Austro-Ugarska je uveliko suverena i postojeća država. Dakle, da bi se ispravno razumio događaj o kojem govorimo i isti adekvatno vrednovao, potreban nam je pogled iz još jednog ugla- iz ugla Austro-Ugarske kao, tada, suverene države koja se bori da pobijedi u ratu. Nijedna država- a pogotovo ne država koja je u tom trenutku u ratnom sukobu- ne može tolerisati i ne bi tolerisala pobunu koja se dešava u njenoj vojsci. Promatrano sa tog aspekta, reakcija austrougarskih (vojnih) vlasti potpuno je logična i očekivana, ma koliko nama izgledala surova i nepravedna. Ta reakcija zaista i jest surova i nepravedna iz ugla naše i južnoslovenske istoriografije, koja je Austro-Ugarsku Monarhiju decenijama tretirala i kvalifikovala kao stranu okupacionu silu. Ali iz ugla Austro-Ugarske Monarhije i uopšte iz ugla ratnog prava, kažnjavanje smrću ljudi koji su označeni kao vođe pobune- pobune koja je mogla ozbiljno destabilizovati armiju u uslovima ratnih dejstava i ugroziti odbrambenu stabilnost jedne značajne vojne baze kakva je za Austro-Ugarsku Monarhiju bila Boka Kotorska- bilo je nužan čin. Upravo rečeno ne treba percipirati kao nekakvu vrstu apologije Austro-Ugarske Monarhije od strane autora ovog članka. Naprotiv: riječ je o pokušaju da se pomenuti događaj sagleda sa aspekta cjelovitosti i na taj način shvati i „uhvati“ puna istina o njemu. Filozofi i mistici odavno su shvatili da je istina u onome što su krstili sintagmom coincidentia oppositorum.
Sličan metodološki pristup trebalo bi zauzeti i pri analizi događaja koji je, slobodno možemo reći, medijski i u političkom smislu obilježio godinu na zalasku. Riječ je, naravno, o Podgoričkoj skupštini. Na neki način- kada se taj događaj posmatra iz separatnih i izolovanih uglova- i ovdje su u pravu i jedna, i druga strana: i oni koji tvrde da je Podgorička skupština bila akt (po)ništenja crnogorske državnosti, i oni koji Podgoričku skupštinu veličaju kao skupštinu ujedinjenja sa Srbijom i, kasnije, sa ostalim narodima bivše Jugoslavije. Kraljevina Crna Gora- odlukama Podgoričke skupštine- objektivno sezaista odrekla svoje državne samobitnosti i istu žrtvovala zarad nekih ciljeva koji su krajem novembra 1918. godine smatrani važnijim od očuvanja crnogorske državnosti. Sa druge strane, međutim, jednako tako je istina da objektivno u tom trenutku bilo koja skupština u Crnoj Gori ne bi mogla donijeti odluke drugačije od onih koje je donijela Podgorička skupština. Jer: kraj novembra 1918. vrijeme je opšteg haosa, nestabilnosti i previranja u Evropi. Jedno Carstvo, rusko, već je nestalo, i u toj zemlji vodi se krvavi i užasavajući građanski rat; Austro-Ugarsko Carstvo takođe broji svoje posljednje dane, a (južno)slovenski narodi u njegovom sastavu sada jasno vide i nestrpljivo očekuju svoju punu nacionalnu emancipaciju; u državama koje su doživjele poraz u ratu- punim krcatim nezadovoljnih vojnika i ljudi uopšte- na pomolu su socijalističke revolucije; te revolucije će naredne, 1919. godine, i izbiti u Bavarskoj i Mađarskoj, gdje će nakratko biti formirane sovjetske republike. Istovremeno sa tim: srpski establišment na čelu sa regentom Aleksandrom Karađorđevićem- zahvaljujući pobjedama srpske vojske u ratu i žrtvama koje su srpska vojska i narod podnijeli u istom- ima neograničen kredibilitet kod svojih saveznika iz Antante. Kad se tome doda plan Saveznika da likvidiraju Austro-Ugarsku- i od Južnih Slovena koji su bili pod njenom vlašću, sa jedne strane, i Crnogoraca i Srba, sa druge- formiraju novu državu Južnih Slovena, odluke Podgoričke skupštine čine se- ma koliko da su bile kobne po crnogorsku državnu samobitnost i ma koliko traumatično djelovale na pristalice kralja Nikole i crnogorske državnosti- jednostavno neumitnim i produktom istorijske nužnosti. Tim prije i tim više što kralj Nikola u tom trenutku nije bio u svojoj zemlji.
Kad je u pitanju Podgorička skupština, nevolja nije toliko u neuviđanju totaliteta ovog događaja koliko u neizvlačenju pouka u vezi sa istim. Ni jedna ni druga strana u sporu ne uviđaju u fakticitetu, odlukama Podgoričke skupštine i njihovim posljedicama neke bitne stvari koje ozbiljno opterećuju njihovu ideološku poziciju i štete njihovom pogledu na Crnu Goru i njen državno-pravni status. Pristalice crnogorske državnosti nikako da se zapitaju zašto su odluke Podgoričke skupštine relativno lako sprovedene u djelo i zašto otpor vlastima nove države- iako ga je, naravno, bilo u vidu Božićne pobune- nije bio mnogo masovniji nego što je bio. Sa druge strane, ni oni koji Podgoričku skupštinu veličaju kao čin ujedinjenja nikako da se zapitaju zašto je Crna Gora- iako, kao Zetska Banovina, teritorijalno proširena u Kraljevini SHS/Jugoslaviji- tako loše ekonomski tretirana u okviru Kraljevine SHS/Jugoslavije (o čemu svjedoče i zvanične statistike te države), što je svakako mnoge pristalice ujedinjenja u Crnoj Gori navelo da preispitaju svoj prvobitni ujediniteljski zanos. A kad bi se malo zapitali o tim stvarima, i jedni, i drugi došli bi do odgovorâ koji su itekako validni i kad je riječ o savremenoj istoriji i aktuelnom stanju u kome se Crna Gora nalazi. I prilično obeshrabrujući, ako ne i zabrinjavajući.
Ne gajim, naravno, iluziju da ću ovim člankom nešto promijeniti nabolje u crnogorskom društvu i da ću eliminisati subjektivizam- često veoma zlonamjerni- iz rasprava koje se tiču nekih opštedruštvenih problema. Ali ako je ovaj tekst makar jednog čovjeka naveo da fenomene promatra sa više aspekata- objektivno i tražeći cjelinu istine- ili onaj ugao gledanja iz kojeg se neki fenomen najbolje može sagledati, onda- pišući ove redove- nisam proćerdao vrijeme. Nisam proćerdao vrijeme jer se- između ostalih načina- (i) na taj način formiraju svjesni pojedinci, pojedinci koji misle i koji kritički promatraju stvarnost i društvo u kojima žive. Da se vratimo na uvodni dio članka u kojem sam pomenuo patriotizam protiv. Mislim da smo svi pomalo umorni od ovog patriotizma protiv i da je vrijeme da mu pretpostavimo drugu vrstu patriotizma- patriotizam za. Patriotizam za je kreativni patriotizam: ispoljava seu naporu usmjerenom na stvaranje jakih i nezavisnih institucija, na jačanje reda i neselektivnuprimjenu zakona, na povećanje razine znanja i na širenje polja društvene slobode. Patriotizam zazapravo je conditio sine qua non opstanka jedne države i jednog naroda. A što je više mislećih pojedinaca, to su veći i kapacitet i moć patriotizma za. Mehanizmi ozdravljenja društva nisu komplikovani, samo ih konačno treba početi primjenjivati.
/Prof.dr Miomir Abović/
