Prije dva vijeka, zahvaljujući osvajačkim težnjama francuskog imperatora Napoleona I, na području današnjeg Crnogorskog primorja uradjeni su prvi organizovani hidrografski premjeri akvatorijuma Boke Kotorske koji se ubrajaju među prva naučno zasnovana hidrografska mjerenja u svijetu.
Početkom 19. vijeka najveći dio istočne obale Jadrana sa zaleđem dolazi pod vlast Francuza, a Napoleon koji je sa Jadranom imao dalekosežne planove, ovamo šalje svog najboljeg hidrografa i kartografa, Šarla Fransou Botam-Boprea (1766-1854) koji se danas u svijetu smatra za oca naučno utemeljene hidrografije. On se naime, u radu koristio novim metodama hidrografskog premjera, a osim geodetskih i hidrografskih mjerenja primjenjivao je i astronomska i geomagnetska mjerenja. Botam-Bopre, član francuske Akademije nauka i umjetnosti, glavni inženjer i zamjenik direktora Hidrografskog instituta francuske mornarice je inače, tokom svog plodnog 60-to godišnjeg naučnog rada mjerio i kartirao obale Atlantika, Sjevernog i Jadranskog mora, kao i obale Australije.
Rezultat njegove kampanje na Jadranu koja je sa prekidima trajala od 1806. do 1809. godine, je 15 novih pomorskih karata luka na Jadranu od Pirana do Splita, i dva lista sa panoramama, sve uvezano u rukopisni atlas „Resonnaissance hydrographique des ports du Royaume d` Italie siutes sur les cotes du Golphe de Venise commence” (Hidrografski prikaz luka kraljevine Italije smještenih uzduž obale Mletačkog zaliva). Jedan primjerak ovog rukopisnog atlasa i izvještaja o toku kampanje sa opisima područja koja su izmjerena, danas se čuva kartografskoj zbirci Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu.
Uslijed obnove francuskih neprijatejstava sa Rusima, Botam-Bopre je 1806. bio prisiljen privremeno obustaviti svoju kampanju i to kada se nalazio u Splitu. O tome francuski naučnik piše:
“U trenutku kada sam se spremio zaploviti prema Boki Kotorskoj, položaju za koji mi je njegova ekscelencija ministar pomorstva naročito zapovijedio da posjetim, gospodin generalni provider Dalmacije, maršal Marmon 20.septembra 1806 obavijestio me je da će ponovno započeti neprijateljstva sa Rusima, da je jedan engleski odred brodova upravo uplovio u Mletački zaliv (tako su kartografi onog doba nazivali Jadransko more – pri.aut.) i konačno da je jedan engleski brik pretražio jedan austrijski brod kod rta Ploča. Te nepovoljne okolnosti navele su me da odmah napustim Split, čak i dalmatinsku obalu, gdje nisam imao ni najmanju nadu da korisno iskoristim ostatak ljetnjeg razdoblja. Otišao sam na istarsku obalu kako bih pokušao izvršiti nekoliko ispitivanja koja bi zaokružila prvi dio mog rada.”
Svoje istraživanje istočne obale Jadrana Botam-Bopre završava drugom etapom u periodu 1808-09 godine kada ekipe pod njegovim rukovodstvom obavljaju i prvi naučno zasnovani hidrografski premjer Boke Kotorske. Taj premjer, osim što predstavlja početak moderne hidrografije na crnogorskim obalama koja traje dva vijeka, značajan je i kao osnov za izradu 1820 godine, prve moderne pomorske karte Boke u razmjeri 1: 30 hiljada. Ta karta produkt je sledeće etape sistematskih hidrografskih mjerenja Jadrana preduzetih od 1816. do 1821. od strane austrijskih, napuljskih i engleskih hidrografa i brodova mornarica te tri države. Rezultat te kampanje je monumentalni Atlas plovidbenih karata Jadranskog mora izdat u Milanu 1822-24 godine (Carta di cabottagio del mare Adriatico) u kome se nalazi serija od 2 generalne karte mjerila 1:500 hiljada, 22 obalne pomorske karte u mjerilu 1:175 hiljada i 7 panorama luka i važnijih navigacijskih područja medju kojima je i karta Boke.
Sva ta mjerenja rezultirala su i pojavom prvog kvalitetnog „Peljara Jadrana“ u redakciji venecijanskog kapetana Đakoma Marienija (Portolano del Mare Adriatico) iz 1830 godine.
Zanimljivo je da je medju pionirima hidrografsko-kartografske djelatnosti na Jadranu tog doba i jedan naš čovjek – Peraštanin Ivan Grubaš. Iako ne postoje precizni podaci o vremenu njegovog rodjenja i smrti, zna se da je Grubaš u periodu od 1801 do 1854 godine, živeći i radeći u Veneciji kao pomorski pilot, izradio i izdao najmanje tri pomorske karte i to kartu Jadrana, kartu Sredozemlja i kartu zaliva Venecije, kao i poseban priručnik o plovidbi na Jadranu na oko 170 strana, „Nuovo costiere del Mare Adriatico“ koji je doživio čak četiri izdanja, prvo u Trstu 1833 godine. Iste godine Grubaš je u Trstu izdao i svoju kartu Jadranskog mora koja se proteže na jugoistok do akvatorijuma oko ostrva Cerigo na jugu Peloponeza, a ovu kartu službeno je za upotrebu odobrila i komanda Carske i kraljevske Austro-Ugarske Ratne mornarice.
Pod okriljem mornarice 27. aprila 1860. Austro-Ugarska u Trstu osniva Hidrografski zavod (Hydrographische Ansalt), čime je hidrografska djelatnost na Jadranu prvi put institucionalizovana. Slijedi rapidni razvoj ove nauke i sa njom povezanih srodnih djelatnosti, a u periodu od 1866. do 1870. obavljaju se nova hidrografska istraživanja i mjerenja na cijelom basenu Jadrana pod vodećim tadašnjim austro-ugarskim stručnjakom za tu oblast, kapetanom fregate Tobiasom Esterajherom. Na osnovu prikupljenih hidrografskih, astronomskih, geofizičkih i geodetskih podataka od 1872. izdaje se serija novih pomorskih karata i to generalna karta Jadrana u razmjeri 1:milion, četiri kursne karte u razmjeri 1:350 hiljada, 30 obalnih karata u mjerilima od 1: 40 hiljada do 1:100 hiljada i 8 planova luka i tjesnaca u mjerilima od 1:20 hiljada do 1:40 hiljada. Slijedi revizija hidrografskog premjera Jadrana u periodu od 1880 do 1885, izdavanje novih ažurnijih serija karata, te prvo geomagnetsko premjeravanje jadranskog basena 1889-90 godine. U Puli se izdaje 1893 prvi pravi peljar, odnosno priručnik za plovidbu Jadranom „Segelhandbuch fur das Adriatische Mer“, slijede nova hidrografska i druga mjerenja u periodu od 1906 do 1910 , od kojih su posljednja izvršena u zalivu Boke nakon kojih je izdata i nova karta zaliva u razmjeri 1:12500. Još kvalitetniji peljar pod nazivom „Segelhandbuch der Adria“ izdaje se 1906. Od 1874 austro-ugarski Hidrografski ured redovno izdaje dnevni meteorolški izvještaj koji se nešto kasnije proširuje i sa sinoptičkom vremenskom kartom. Pored redovnih aktivnosti na Jadranu, Austro-Ugari organizuju i brojna krstarenja svojih ratnih brodova svjetskim morima i okeanima, a poseban doprinos dali su u istraživanju Sredozemnog i Crvenog mora. Naročito su značajna mjerenja geomagnetskih elemenata i zemljine sile teže koja su austro-ugarski brodovi i stručnjaci obavili skoro na svim svjetskim morima.
Nakon Prvog svjetskog rata i raspada Austro-Ugarske, njen Hidrografski ured u Puli sa gotovo svom opremom, podacima i originalima karata u Puli, po odredbama Rapalskog ugovora pripada Italiji, a novoosnovana država Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca na ovim prostorima ponovno, praktično iz ničega, uspostavlja svoju hidrografsku djelatnost. Još jednom pozornica ovog značajnog dogadjaja je Boka gdje se u Tivtu 1.septembra 1922 obnavlja rad Hidrografskog ureda pri ovdašnjoj Pripremnoj školi za pomorske oficire, jer je sva raspoloživa količina sačuvanih pomorskih karata i publikacija, te navigacionih priručnika sa koje je imala nova država, ostala u jednom od skladišta austro-ugarske mornarice u Tivtu. Hidrografska služba Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije radi u Tivtu, Dubrovniku i Splitu do početak Drugog svjetskog rata, a tokom tridesetih pod njenim okriljem djeluje i 16 meteoroloških stanica na cijelom Jadranu koje obavljaju sinoptička i klimatološka mjerenja. Rad hidrografske službe obnavlja se u Mornarici NOVJ već 1943. osnivanjem Kartografskog ureda na savezničkoj teritoriji u Italiji, a već naredne godine Ured prelazi na Vis. Iz te ustanove nakon oslobodjenja, u Splitu nastaje Hidrografski institut RM JNA. Poslije rata, nastavljaju se kontinuirana hidrografska premjeravanja, te mnoga druga naučna istraživanja mora i podmorja, prvenstveno istočne obale Jadrana. U tome se opet ističu ljudi porijeklom iz Boke pa je tako već 1952, zahvaljujući ustrajnosti i velikom trudu rodjenog Prčanjanina, kapetana bojnog broda Antuna Botrića (1904-1983), izradjen i štampan njegov dvosveščani prvi sveobuhvatni peljar Jadranskog mora na našem jeziku „Peljar po Jadranu – I.dio – Istočna obala“, a već naredne godine izlazi i „Peljar po Jadranu – II.dio- Zapadna obala“.
HIDROGRAFIJA I HIDROGRAFSKA SLUŽBA
Hidrografija je jedna od najstarijih nauka koja se bavi istraživanjem mora i podmorja. Definiše se kao dio primijenjene nauke koji se bavi mjerenjima i opisivanjem fizikalnih svojstava plovnih područja Zemljine površine i pripadajućeg kopnenog priobalnog područja, sa posebnim naglaskom na njihovoj primjeni za potrebe plovidbe i sigurnosti na moru. Hidrografija obuhvata hidrografska mjerenja – marinsku geodeziju, oceanološka mjerenja i pomorsku kartografiju, a njome se bave posebne državne naučne ustanove – Hidrografski instituti koje pritom izdaju pomorske karte, nautičke godišnjake, tablice morskih mijena i mnoge druge za pomorce neophodne publikacije. Nažalost, dva vijeka nakon što je njena obala bila medju svjetskim liderima pri primjeni najnovijih naučnih dostignuća iz hidrografije, Crna Gora je sada na samom njihovom repu jer je u protekle dvije godine zbog nebrige državne administracije, izgubila najveći dio kadrova svog Hidrografskog instituta u Tivtu, a još nije definisan ni budući status te za svaku pomorsku državu svijeta, izuzetno važne i neophodno potrebne institucije.
HIDROGRAFIJU NA JADRAN DONIO BANRENC
Hidrografska djelatnost počinje se razvijati sredinom 16.vijeka u tadašnjim najmoćnijim pomorskim državama svijeta – Velikoj Britaniji, Holandiji i Francuskoj, a skoro istovremeno riječ „hidrografija“ prvi se put pojavljuje i na Jadranu. Naime, čuveni holandski moreplovac i polarni istraživač Vilem Barenc (1550-1597), izradjuje i objavljuje 1595. pomorsku kartu Jadrana pod nazivom „Tabula Hydrographica“. Ta je karta po sredini donosila kartografski prikaz Jadranskogh mora orijentisan u smjeru sjeverozapad-jugoistok, pa je uz gornji desni i donji lijevi ugao karte bilo dovoljno raspoloživog prostora i za umetanje planova najvažnijih jadranskih luka. Tako su u donjem lijevom uglu Barencove karte planovi Venecije, Ankone, Brindisija i Galipolija, a u gornjem desnom dijelu su planopvi Valone, Trogira, Dubrovnika, Rovinja, Pomene na ostrvu Mljet i Boke Kotorske.
/S.Luković/
