Već tradicionalnonekih tridesetak godina unazad- od katoličkog do pravoslavnog Božića- kuda god da krenemo (a čak i da nikud ne krenemo) svjedoci smo svakodnevnih i učestalih detonacijâ petardi i ostalih pirotehničkih sredstavâ po ulicama. Pa ako je ta sveopšta pucnjava (donekle) i razumljiva i očekivana za doček Nove godine te u dane prije i poslije dočeka, za Badnji dan i za Božić- kao praznike za koje nam sveštena lica kažu da su praznici porodične topline i dani u kojima ljudska srca treba da se ispune ljubavlju i duševnim mirom- ova svakodnevna kanonada nije baš shvatljiva. Ne barem nekom racionalnom čovjeku koji baštini temeljne vrednote civilizacije Zapada.
Mi smo, međutim, sve, samo ne racionalni ljudi koji baštine temeljne vrednote civilizacije Zapada (barem se to može konstatovati za većinu stanovnikâ Crne Gore). I zato svakako dobar dio badnjevečerske i božićnje pucnjave treba pripisati našem dubokom primitivizmu. Time, međutim, još uvijek ništa nismo objasnili; zapravo, tek smo se primakli suštini problema. A autoru ovih redovâ čini se da je bitno postaviti sljedeće pitanje (neki mudri ljudi kažu da je i smisao filozofije više u postavljanju pravih pitanjâ, a manje u davanju odgovorâ. Ipak, i odgovori su bitni makar bili veoma neprijatni i makar se malo ko slagao s njima): otkud ovoliki badnjevečerski i božićni primitivizam u dobrom dijelu stanovništva Crne Gore i zbog čega je to trend koji ne jenjava, nego traje? Precizan odgovor na ovo pitanje pomoći će nam da spoznamo i korijene našeg primitivizma uopšte (ne samo ovog koji se manifestuje za Badnje veče i za Božić), a ondai da otkrijemo razloge zbog kojih rada na iskorjenjivanju ovog nakaradnog i štetnog fenomena kod nas praktično nema.
Autor ovih redovâ- na pitanje otkud enormno divljanje pirotehničkim sredstvima za Badnje veče i Božić- smatra da odgovor na isto treba potražiti u našem nasljeđu; preciznije, u (svjesno) nakaradnoj, dekadentnoj, štoviše grotesknoj interpretaciji tog nasljeđa. Malo ko u Crnoj Gori ne zna za one stihove iz Gorskog vijenca, stihove koje Njegoš stavlja u usta igumana Stefana: “Muč, budalo, da li Božić nije? Već je troje pojalo p’jevacah, sada puške najviše pucaju, a to brdo kâ šuplja tikvina, pa glasove hvata odsvakuda“. Vido Latković, koji je pisao tumačenja stihovâza ovo izdanje Gorskog vijenca, o stihu sada puške najviše pucaju kaže da je „u Crnoj Gori bio običaj da se puca iz pušakâ uoči Božića kada pregore badnjaci i izjutra rano na Božić“. I zahvaljujući istorijskim determinantama u okviru kojih su Crnogorci živjeli u to doba- dakle prinuđenosti na konstantno ratovanje u cilju očuvanja nacionalne, vjerske i državne samobitnosti- nije čudo što se jedan ovakav običaj pojavio i uhvatio korijena. Naprotiv: bilo bi čudo da se ovaj običaj- kao jedan od simbolâ prkosa, otpora i spremnosti na beskompromisnu borbu za slobodu- nije pojavio. Ima li, međutim, smisla ljeta gospodnjeg 2019. (i ljetâ gospodnjih koja dolaze) i dalje njegovati jedan običaj nastao u istorijsko-duhovnom kontekstu sasvim drugog vremena, običaj koji je u to doba imao jasno značenje i precizan smisao, ali koji danas- u potpuno drugačijim civilizacijskim koordinatama i istorijskim okolnostima- izaziva, barem kod pristojnih građanâ, samo opravdano zgražanje i osudu? Odgovor na upravo postavljeno pitanje više je nego jasan, i bez da ga ekspliciram.
Ovdje se nameće drugo pitanje. Formulisaću ga unekoliko eufemistički: neću reći ko je kriv, nego ko je zaslužan zbog toga što bacanje petardi i ostalih pirotehničkih sredstavâ za Badnje veče i na Božić- kao jasan i očit primjer (lošeg i nepotrebnog) kontinuiteta jednog običaja iz prošlosti- i dalje perzistira? Budući da je u pitanju vjerski praznik- i to jedan od najznačajnijih hrišćanskih praznikâ- autor ovih redovâ (svjestan da se mnogi s njim- možda i s pravom- neće složiti) nudi sljedeći odgovor: najveću odgovornost za svakogodišnju badnjevečersku i božićnu kanonadu snose crkvene vlasti (jednako pravoslavne i katoličke. Jer, kao žitelj Tivta, svake godine imam se prilike osvjedočiti neprimjerene pucnjave i za katoličko Badnje veče. Ta pucnjava manjeg je intenziteta nego ona za pravoslavno Badnje veče samo zato što je katolikâ u Tivtu brojčano manje od pravoslavacâ). Nemam ni namjeru ni pravo da ulazim u crkvene ingerencije, poslove i zadatke, ali mislim da bi sveštenici- mnogo više nego što to trenutno rade- morali svojoj pastvi objašnjavati suštinu Božića, Uskrsa i hrišćanstva kao religije uopšte. Jer, način na koji se kod nas proslavljaju Badnje veče i Božić je- premda, kako sam naglasio, istorijski motivisan- direktna negacija suštine Isusove poruke: poruke ljubavi, praštanja, smirenja svog bića i suzdržavanja od svakog zla. Drugim riječima, pucnjava za blage dane- kao jedan od vidovâ ispoljavanja nasilja i svojevrsno divljaštvo- je demonizam prve vrste. Nažalost, veliki broj i pravoslavnih i katoličkih sveštenikâ- ne samo u Crnoj Gori nego na prostoru bivše SFRJ uopšte- izgleda da ima sve manje vremena za distribuciju izvornog Isusovog učenja, a da pažnju usredsređuju na neke druge aktivnosti. Budimo do kraja otvoreni: Crkva, i one pravoslavne i katolička- kod narodâ na prostoru bivše SFRJ koji barem nominalno ispovijedaju hrišćanstvo- oduvijek je bila mnogo manje religiozna institucija, a mnogo više jedan od centralnih stubovâ nacionalnog identiteta Srbâ, Hrvatâ, Crnogoracâ i Makedonacâ. Problem je u tome što su povezanost sa komponentom nacionalnog i nacije, sa jedne strane, i živi duh Isusove poruke- duh univerzalizma- sa druge, pojave koje se direktno međusobno isključuju. Crkva se inače slabo snalazi u svakodnevnici aktuelne civilizacije i aktuelnog crnogorskog društva. Da je tome tako, svjedoče, između ostalog, brojne kritike i zle riječi na račun, npr., LGBT zajednice, ali (barem ih autor ovog članka nikad nije čuo) potpuno odsustvo kritikâ na račun nekih morbidnih društvenih i medijskih pojavâ kao što su turbofolk, rijalitiji, rašireni alkoholizam i narkomanija kod mladih itd. No, ovdje se već udaljavamo od teme; pozicioniranje i funkcija Crkve u aktuelnim društvima ex SFRJ državâ može biti tema nekog drugog, posebnog članka.
Za divljanje pirotehnikom u blage dane zaslužno je i kućno (ne)vaspita(va)nje. I to ne samo nevaspita(va)nje ili pogrešno vaspitavanje djece od strane današnjih roditeljâ. Jer, ako danas veliki broj roditeljâ ili nema vremena- zbog posla i ekstremno ubrzanog tempa življenja- da se dovoljno posveti vaspita(va)nju svoje djece, ili jednostavno nemaju volje i/ili ne znaju kako da vaspitavaju djecu (pogotovo s obzirom na sistem (bez)vrijednosti društva u kome živimo), prije nekih tridesetak i više godinâ to nije bio slučaj. A, i pored toga, i tada se divljalo pirotehnikom u vrijeme božićnih praznikâ i Nove godine. Ovo je bitno naglasiti; zbog čega, objasniću u završnom dijelu članka.
Treći faktor zaslužan za perzistiranje pirotehničkog divljanja u vrijeme božićnih praznikâ su institucije sistemâ: prije svega obrazovne institucije i institucije čiji je posao briga o bezbjednosti građanâ. U kakvom su stanju ove institucije u Crnoj Gori (i uopšte od granice Hrvatske sa Slovenijom do granice Makedonije sa Grčkom)- zbog raznih razlogâ- suvišno je uopšte i govoriti.
Da rezimiram i izvučem određene zaključke opštije prirode: a) divljanje pirotehnikom u vrijeme božićnih praznikâ rezultat je kontinuiteta jednog dijela nasljeđa; nasljeđa koje je u promijenjenim civilizacijskim okolnostima desemantizovano, koje je izgubilo svoje primarno i temeljno značenje i koje danas funkcioniše kao parodija samog sebe; b) za perzistiranje ove pojave najveću odgovornost snose Crkva, roditelji i institucije sistemâ. Ako odemo dalje u procesu apstrahovanja, možemo zaključiti sljedeće: divljanje pirotehničkim sredstvima u vrijeme božićnih praznikâ samo je sinegdoha jednog obuhvatnijeg fenomena: našeg sveopšteg primitivizma. A lavovski dio tog našeg sveukupnog primitivizma- baš kao i divljanja pirotehnikom u blage dane- ima svoj korijen u naopakoj interpretaciji nasljeđa. Tako su, npr., učestala (pre)brza vožnja (i, nažalost, pogibije uzrokovane istom), opijanja, tuče, učestali obračuni iz vatrenog oružja itd. prije svega rezultat pogrešno i nakaradno interpretiranog koncepta junaštva- koncepta koji je jedan od najbitnijih u koordinatnom sistemu crnogorske kulture. Te pogrešne interpretacije nekih ključnih kulturnih koncepatâ većina nosilacâ određene kulture čak i ne mora biti svjesna; svejedno, ista uzima svoj danak. Ovaj sveopšti primitivizam utoliko je opasniji i teže ga je iskorijeniti zato što isti nije počeo raspadom SFRJ, nego ima dužu istoriju. A zadatak da rade na iskorjenjivanju tog sveopšteg primitivizma imaju oni isti faktori koje sam pomenuo maloprije. Samo je- za razliku od divljanja pirotehnikom u blage dane- kod opšteg primitivizma redosljed odgovornosti tih faktorâ drugačiji: na prvom mjestu je kućno vaspitanje, na drugom određene institucije sistemâ, a na trećem Crkva.
Pa, da na kraju odgovorim i na pitanje iz naslova ovog članka: što slavimo kad slavimo Badnje veče i Božić? Sad trenutno slavimo naš primitivizam. A- s obzirom na stanje u kome se nalaze društveni faktori koji bi trebalo (ozbiljno i hitno) da porade na iskorjenjivanju tog primitivizma- bojim se da ćemo ga još dugo slaviti, kao sastavni dio dugotrajnog veličanja naše ukupne gluposti.
/Prof.dr Miomir Abović/
