Slike koje ovih dana stižu iz Italije, prije svega Bergama, odišu stravom i užasom. Vojni kamioni koji prevoze na stotine umrlih od Korona virusa; desetine ljudi koji se u bolnicama u samrtnom ropcu bore za posljednje udisaje zraka. Ako je iko, onda smo se mi iz bivše SFRJ nagledali sličnih scenâ devedesetih godinâ prošlog stoljeća; no, manifestacije svemoći smrti- i istovremeno nemoći ljudske- uvijek iznova izazivaju duboku metafizičku zapitanost i jezu. Ništa manje jezu ne izaziva jedna druga činjenica: saznanje da se te apokaliptične scene dešavaju u srcu Evrope, štoviše u Lombardiji, jednoj od privredno najrazvijenijih evropskih regijâ.
Za svijest prosječnog Evropljanina ovo je nešto neprihvatljivo, nešto nemoguće; nešto što se dosad moglo vidjeti samo u filmovima strave i užasa; nešto u što on ne može i ne želi povjerovati.
Jer za svijest i percepciju prosječnog Evropljanina/(sjeverno)Amerikanca scene koje ovih dana gledamo iz Italije i Bergama rezervisane su za neke druge krajeve planete Zemlje: za Afriku- pogotovo onu supsaharsku- za Bliski Istok i dobar dio Azije, te za Latinsku Ameriku. Kad je Evropa u pitanju, te slike moguće su eventualno na divljem Balkanu, koji većina „pravih“ Evropljanâ ionako ne opaža kao dio evropskog kontinenta. Za pomenute krajeve planete- u percepciji prosječnog Evropljanina- kamioni puni mrtvih koji umiru od zaraznih bolesti ili ginu u nekom građanskom ratu potpuno su očekivani. Ebola, kolera ili neka druga zarazna bolest, npr., gotovo svake godine usmrti na desetine hiljadâ ljudi u supsaharskoj Africi, ali to je za supsaharsku Afriku- iz perspektive prosječnog Evropljanina- normalno stanje i ne treba se uznemiravati oko toga. O čemu se ovdje radi? Da li je u pitanju nehumanost i moralna degeneracija Evropljanâ ili ovdje imamo posla sa nekim drugim, kompleksnijim, fenomenom?
Da bismo odgovorili na ovo pitanje, moramo se vratiti Evropi i njenoj istoriji. Od kraja XV stoljeća naovamo- pogotovo nakon otkrića američkog kontinenta- počinje naglo i konstantno materijalno bogaćenje Evrope. To konstantno materijalno bogaćenje Evrope u periodu od nekoliko stoljećâ u velikoj mjeri rezultat je brutalnog pljačkanja i izrabljivanja domorodačkih populacijâ u novoosvojenim vanevropskim kolonijama: izrabljivanja koje je ponekad išlo do iradikacije istih, kao, npr., na Karibima. Kad bi došlo do iradikacije čitavih populacijâ, kao u pomenutom slučaju Indijanacâ na Karibima, i, sljedstveno tome, nedostatka robovske radne snage, evropski osvajači posljedice i rezultate jednog zločina- što je sada postalo prepreka za nastavak gomilanja profita- „prevazišli su“ novim zločinom: hvatanjem afričkih crnacâ i njihovim transportom u Novi svijet da tamo kao robovi zamijene indijanske domoroce. Nije pretjerano reći da su u temeljima pojedinih najvećih evropskih državâ- bivših kolonijalnih silâ: Španije, Portugala, Engleske, Francuske, Holandije i Belgije- mora nevine krvi američkih, afričkih i azijskih domorodacâ.
Proces ekonomskog snaženja, tehnološkog razvoja i materijalnog bogaćenja u Evropi pratio je- a u značajnoj mjeri bio i uzrokovan i omogućen procesom neprestanog ekonomsko-tehnološkog razvoja- političko-socijalni proces uvećavanja ličnih pravâ i slobodâ pojedinca. Tri istorijska događaja u Evropi: Slavna revolucija u Engleskoj 1688. godine, Francuska građanska revolucija 1789. godine i revolucije iz 1848. i 1849. godine, te one čuvene Džefersonove riječi iz američke „Deklaracije o nezavisnosti“ 1776. godine o tome kako su „ (…) svi ljudi stvoreni jednaki i obdareni od svog Tvorca određenim neotuđivim pravima, među kojima su život, sloboda i potraga za srećom“ čvrsto su utrli put ka pobjedi liberalnodemokratskog svjetonazora u najvećem dijelu Evrope i u USA. Taj put bio je praćen nekolikim ozbiljnim iskušenjima: fašizam u Italiji, nacizam u Njemačkoj i komunizam u SSSR-u i u istočnoj Evropi najmarkantniji su reprezenti tih iskušenjâ za liberalno-demokratsku paradigmu. No, nesumnjivo je da su parlamentarna demokratija i ideologija liberalizma- te kapitalizam kao društveni i ekonomski poredak koji je svojevrsni produkt i/ili korelat liberalne ideologije- danas temeljne determinante (zapadno)evropske i (sjeverno)američke civilizacije.
Svoje vanevropske kolonije- koje su u XX stoljeću napuštali i priznavali im status nezavisnih državâ- evropske kolonijalne sile ostavljale su u ekonomskom i društvenom haosu. Iz raznih razlogâ (bilo da su, kao u slučaju afričkih državâ, ti narodi iz plemenskog društva praktično direktno prelazili u formu (kvazi)državne organizacije bilo da su, kao u slučaju latinoameričkih državâ, evropski kolonizatori u nasljeđe novoformiranim državama ostavili ekstraktivne institucije) te bivše evropske kolonije u najvećem broju slučajevâ nikad nisu- u pravno-političkom značenju tog pojma- postale prave, tj. uređene države. Premda su- kao u slučaju Indije ili pretkolumbovskih civilizacijâ u Južnoj Americi- domoroci često bili na neuporedivo većoj duhovnoj razini u odnosu na evropske osvajače, to nije moglo spriječiti neumitnu pojavu loših posljedicâ višestoljetnog kolonijalnog izrabljivanja: posljedicâ u vidu civilizacijsko-materijalnog nazadovanja i propadanja, ostavštine ekstraktivnih (a ne inkluzivnih) institucijâ i, samim tim, skliznuće ovih zemaljâ i djelovâ planete na rub i periferiju savremene civilizacije.
Zbog svega navedenog nije čudo što prosječni savremeni Evropljanin kamione mrtvih u nekoj Angoli, Somaliji, Siriji ili El Salvadoru ne opaža (ne može opažati) drugačije nego kao nešto što je očekivano za te zemlje. Te i slične države za njega su periferija civilizovanog čovječanstva, nešto u ravni neke druge planete; kamioni mrtvih od zaraze ili metka tamo su nešto uobičajeno i dio svakodnevnice; nešto što za te zemlje nije ništa čudno. (Pri tome, taj civilizovani Evropljanin rijetko kad je svjestan odgovornosti njegovih predakâ za stanje u kome se danas nalaze Afrika, Latinska Amerika i veći dio Azije).
Ali što se odjednom desilo sa tom Evropom i sa USA, koje su jezgro aktuelnog civilizovanog svijeta? Kako je u toj civilizovanoj, sređenoj i organizovanoj Evropi- u kojoj je zakonski propisano sve do najmanje sitnice- moglo doći do ovakvog užasa?
Bez namjere da u ovom članku ulazim u one neposredne, direktne uzroke ove situacije (neodgovornost ljudi, neozbiljno shvatanje Korona virusa u Lombardiji i sjevernoj Italiji na sâmom početku epidemije itd.) pokušaću otkriti one suštinske, krucijalne. A oni leže u prirodi liberalno-demokratskog svjetonazora i kapitalističkog sistema kojih je čedo savremeni Evropljanin. Naime, koncept praktično neograničenih individualnih slobodâ i pravâ te stanje materijalnog blagostanja- koliko god da su nesumnjivo donijeli bezbroj pozitivnih stvari- donijeli su evropskom čovjeku istovremeno i ozbiljnih nevoljâ. Od tih negativnih posljedicâ materijalnog blagostanja i liberalnog svjetonazora dvije su antropološki najpogubnije: a) involucija- omogućena materijalnim blagostanjem- evropskog čovjeka u dekadentno, hedonističko biće; b) formiranje takvog mentalno-karakternog sklopa koji ne može prihvatiti i izdržati ni najmanje limitiranje i suspenziju ličnih slobodâ: limitiranje ličnih slobodâ koje je u nekim situacijama nužno i neminovno. Hedonizam i deviza „uživanje iznad svega“ nesumnjivo su u osnovi one početne neodgovornosti koja je i omogućila eksploziju Korona virusa u sjevernoj Italiji: mnogi nisu mogli odoljeti svim tim nedjeljama mode, fudbalskim utakmicama, putevima u Milano itd., premda su itekako znali da je epidemija novog virusa u sjevernoj Italiji uveliko u toku. A da bi hedonizam ove vrste mogao biti upražnjavan, potrebna je adekvatna materijalna podloga. Do koje su mjere hedonizam najprimitivnije vrste i nespremnost na privremeno- a krajnje nužno- odricanje od vlastite slobode i zadovoljstavâ postali dio antropologije savremenog evro-(sjeverno)američkog čovjeka, najbolje pokazuju Korona žurke i sva ona oglušivanja o uputstva nadležnih o kojima čitamo i slušamo ovih danâ. Razmazili su se današnji Evropljani i Amerikanci: zaboravili su da je prije samo jednog stoljeća- neposredno pred kraj Prvog svjetskog rata 1918. godine i u naredne dvije godine- u Evropi i Sjevernoj Americi od španske gripe (španjole) umrlo na desetine milionâ ljudi. A jedno stoljeće- u istorijskom smislu i u kontekstu ukupne istorije- samo je jedan tren. To je praktično bilo juče; vrijeme kad su djedovi i bake mnogih sadašnjih, npr. četrdesetogodišnjakâ, bili djeca, koji su pamtili tu špansku gripu i pričali svojim potomcima o toj pošasti.
Zgrtanje (ekstra) profita kao centralni smisao (ako se to može nominovati smislom) življenja u savremenoj evro-(sjeverno)američkoj civilizaciji- motiv koji smo već pominjali u ovom članku- i uticaj Korona virusa na civilizaciju čiji je dominantni formativni princip uvećanje profita i materijalnog bogatstva mogao bi biti tema posebnog eseja, štoviše cijele jedne knjige.
Na koji god način da je Korona virus nastao i zbog čega god da se ovako enormno proširio u zemljama koje se smatraju ekonomski najrazvijenijim i sa najkvalitetnijim zdravstvenim sistemom u svijetu- pa su sad ti zdravstveni sistemi pred kolapsom, a ljekari, npr., u Italiji prinuđeni da biraju, kao u najgorim ratnim uslovima i kao u nekoj Nigeriji, Siriji ili Somaliji, kojeg će pacijenta pokušati spasiti, a kojeg pustiti da umre- civilizacija i život poslije Korona virusa svakako neće više biti isti kao prije. Nije tu riječ samo o ogromnoj ekonomskoj šteti, krizi i društveno-političkim previranjima koji nesumnjivo očekuju cijelu planetu. Riječ je, prije svega, o nužnosti da se radikalno promijeni paradigma življenja.
Drugim riječima: ako ljudi zapadne civilizacije ne shvate da zgrtanje (ekstra)profita i materijalnog bogatstva, primitivni hedonizam, sloboda shvaćena kao raspuštenost, zagađivanje i uništavanje prirode, sebičnost, bezobzirnost i odsustvo empatije, te besmisleni trka i jurcanje za ostvarenjem poslovnih ili nekih sličnih ciljevâ nisu i ne mogu biti smisao egzistencije, ne piše nam se dobro. Recimo da je Korona virus žuti karton koji je Biće dalo civilizaciji Zapada. Ne dozvolimo da dobijemo crveni karton.
/prof.dr Miomir Abović/
