Velika, tamna sjena cilindričnog oblika, podigla se te ljetnje večeri u noćno nebo nad gradićem Grotalje u jugoistočnoj Italiji. Praćena bukom četiri velika benzinska motora SPA od po 220 konja koji su je pogonili, ova nesvakidašnja letjelica duga čak 106 i široka 19 metara, vinula se na visinu od hiljadu metara i lagano svoj kljun usmjerila sjeverozapadno, prema otvorenoj pučini južnog Jadrana i zalivu Boke Kotorske na njegovoj daljoj obali.
Te noći, 6.avgusta 1918., najveći italijanski tzv. vazdušni brod – dirižabl A.1, pod komandom poručnika bojnog broda Marčela Arlote, krenuo je na svoju prvu borbenu misiju sa zadatkom da pod okriljem mraka, napadne i bombarduje veliku austro-ugarsku vojnopomorsku bazu u Boki Kotorskoj i posebno, Pomorski Arsenal u Tivtu…
Iako ne tako impresivan i tehnološki dotjeran kao čuveni njemački vazdušni brodovi-cepelini što su bili jedno od najnaprednijih ali i za civilno stanovništvo najstrašnijih oružja Velikog rata, italijanski cepelin A.1 bio je nešto najbolje što je u to vrijeme mogla da ponudi italijanska vazduhoplovna industrija. Ovaj dirižabl takozvane polukrute konstrukcije bio je vrhunac dotadašnje proizvodnje italijanskih vazdušnih brodova kojih su tokom Prvog svjetskog rata sagrađeno i upotrebljeno ukupno 62. Ove impresivne vazdušne lađe sastojale su se od velikog cilindričnog omotača što u sebi sadrži velike vreće sa vodonikom- gasom lakšim od vazduha koji cepelinu omogućava da leti, te dviju gondola pod omotačem u kojime je smještena posada i naoružanje, te na koje su zakačena po dva pogonska motora. U prvi mah ovakvi vazdušni brodovi bili su namijenjeni za zadatke osmatranja kretanja neprijateljskih snaga na kopnu i koru, a kasnije za misije taktičkog i strategijskog bombadovanja protivničkih ciljeva. Dirižable su italijanska Kopnena vojska, odnosno Mornarica tokom Prvog svjetskog rata koristili protiv svog glavnog neprijatelja- Austro-Ugarske.
Cepelin A.1 krajem 1916. konstruisao je doajen među projektantima italijanskih vazsušnih brodova, poznati inženjer Getano Arturo Kroko. Nova letjelica je po njegovim nacrtima izgrađena u vojnom vazdušnom arsenalu u Ćampinu, gradiću pored Rima i kada je završena u proljeće 1918., bila je nešto najveće što se do tada pojavilo na nebu iznad Italije – cilindrični omotač dugačak 106 metara, ispod su bile zakačene dvije gondole sa po četiri motora, sadržao je 12 vreća (rezervoara) za vodonik, ukupne zapremine 18.500 kubika. Značajno veći od svih dotadašnjih italijanskih vazdušnih brodova, A.1 je bio posebno dizajniran da se popne na što veću visinu sa koje bi sigurno mogao napasti neprijateljske ciljeve, bez opasnosti da ga tako visoko „dohvati“ protivnička protivvazduhoplovna artiljerija koja je takve ciljeve branila od aviona i niželetećih dirižabla. Novi cepelin mogao je postići maksimlnu visinu leta od 5.000 metara, najveća brzina mu je buila 80 kilometara na sat, a u vazduhu je neprekidno mogao ostati 14 sati. Ispitivanja novog vazdušnog broda na Ćampinu i otklanjanje nekih tehničkih nedostataka koji su se tada pokazali, potrajalo je do početka jula 1918. kada A.1 zvanično preuzima italijanska Mornarica i prvi i jedini komandant ovog cepelina, 32-godišnji Napolitanac, poručnik bojnog broda Marčelo Arlota, već tada nosilac Bronzane medalje za hrabrost.
Posada je novi cepelin prebacila u operativnu bazu Grotalje u pokrajini Pulja, odakle je protiv austrougarskih ciljeva na drugoj obali Jadrana, već dejstvovao nešto manji vazdušni brod M.15.
U noći 6.na 7.avgust 1918. Novi i najveći italijanski vazdušni brod, krenuo je na svoju rvu borbenu misiju, sa zadatkom da na austrougarske ratne brodove u njihovoj bazi u zalivu Boke i na Arsenal u Tivtu, izruči svoj ubojni teret od 18 bombi ukupne težine 960 kilograma. Pored skoro 2 tone benzina i oko 150 kilograma ulja i vode, maksimalno opterećeni A.1 je ovom prilikom nosio i 650 kilograma pijeska u vrećama kao neophodni balast za održavanje ravnoteže vazdušnog broda i zadatog nivoa leta. Sa komandnom Arlotom, u napad na Boku letjelo je još sedam pripadnika italijanske Mornarice – poručnik bojnog broda Viljani, poručnik korvete Somariva i narednici Vazale, Fašio, Danieli, Dosio i Zepini. Duvao je umjeren vjetar sa sjeverozapada, skoro tačno u kljun dirižabla što se usmjerio prema drugoj obali Jadrana i polako uspinjao na sve veću visinu. Duž planirane rute koju je trebao preći A.1, na pučini južnog Jadrana već je bilo rapsoređeno nekoliko razarača italijanske Mornarice koji su trebali da služe kao orijentir i olakšaju navigaciju posadi dirižabla. Nakon skoro tri sata leta, A.1 se našao na par milja južno od ulaza u Boku, u blizini obale Donjeg Grblja kod Bigove.
„Oko ponoći, par stepeni desno od moje planirane rute, ugledao sam svjetlo dva austro-ugarska protivavionska reflektora kako pretražuju noćno nebo. Par minuta kansije iza lagane izmaglice koja je prekrila horizont, počele su da se naslućuju konture visokih crnogorskih brda u zaleđu Boke. Malo lijevo u odnosu na pramac broda primjećujem neka svjetla i, prateći konture obale koju naslućujemo ispod sebe, upućujem se prema njima kako bi se lakše orijentisao. Dva reflektora koje sam prethodno uočio vjerovatno se nalaze negdje u blizini Budve, a njihovi svjetlosni snopovi sada su se spustili i horizontalno prelaze preko morskih talasa ispod nas. Lokalitet na kome sam primijetio ova druga svjetla je sidrište austro-ugarske flote u Boki – samo deset milja me dijele od mog cilja. Ipak sam potrošio skoro dva sata da ga dostignem, uprkos radu sva četiri motora punom snagom, jer me od cilja udaljavao jak i svjež maestral koji je duvao iz protivkursa.“ –zapisao je kasnije poručnik bojnog broda Arlota u zvaničnom izvještaju sa prve borbene misije dirižabla A.1.
Italijanski mornarički vazduhoplovac usmjerio je svoj vazdušni brod sjeverozapadno, prema obali poluostrva Luštica koje je nadletio tek oko 2 sata ujutro. Nakon toga je A.1 promijenio kurs za 45 stepeni, kako bi što kraćim putem preletio luštičko poluostrvo na kome su bile austro-ugarske baterije PVO topova i došao do pozicije za ispuštanje bombi na asutrougarske brodove usidrene u Tivatskom zalivu i na sam Arsenal.
„Motori voze svom snagom, popeli smo se na vidinu od 4.550 metara. Vjerovatno uznemirena bukom naših motora, upalila su se još dva reflektora koji sa područja rta Oštro na ulazu u Boku, počinju pretraživati nebo. Samo minut ipo prije nego što smo stigli do cilja, u našoj blizini sa kopna i sa brodova pale se još četiri reflektora i njihovi svjetlosni snopovi upereni su u nebo, ali nas srećom, ne zahvataju. U 2.20 stigli smo vertikalno nad rt Seljanovo u neposrednu blizinu našeg primarnog cilja – brodogradilišta, skladišta i kasarni u Tivtu. Bacam bombe i brojim 12 jasnih eksplozija koje se prolamaju unutar ciljanog područja. Sva svjetla u Tivtu, Kumboru i na usidrenim brodovima momentalno se gase, a ukupno 12 PVO reflektora frenetično pretražuje nebo. Srećom, njihovi snopovi nas ne otkrivaju. Pet protivničkih PVO baterija sa Vrmca, Obosnika, iz regiona Tivta, zaliva Trašte i Krašića otvaraju nasumično vatru. Dirižabl se okreće i uz punu snagu rada motora, nošen vjetrom koji nam sada pomaže jer nam duva u krmu, na visini od 5.000 metara, brzo se udaljava jugozapadnim kursem izvan zaliva. U 2.40 ponovno sam nad otvorenim morem ispred zaliva i krećem natrag prema našoj bazi. Reflektori Boki se gase i paljba PVO artiljerije prestaje.“- opisao je komadant cepelina A.1 najkritičniji dio svije misije te avgustiovske noći nad Bokom.
Tokom leta nazad prema Italiji, A.1 je postepeno smanjivao visinu, a sa italijanskim ratnim brodovima na pučini razmijenio je svjetlosne signale, javivši im da je njegova misija uspjela. Uskoro međutim, dolazi do kvara na jednom od žičanih kablova kojim se upravlja kormilom visine, pa porućnici Viljani i Somariva pokazuju veliku hrabrost i vještinu da se u mrkloj noći preko uskog prolaza između dvije godole, prebace do oštećenog dijela upravljačkih površina dirižabla i da otklone kvar.U ranu zoru 7.avgusta posada A.1 ugledala je italijansku obalu južno od Brindizija i uputila se prema svojoj bazi u Grotalju. Opet su međutim, uslijedili tehnički problemi sa upravljačim površinama, pa su Arlota i njegova posada uz mnogo napora i pokazane vještine, uspjeli da obuzdaju i sigurno prizemlje A.1 na vojnom aerodromu u Grotalju tek nešto poslije 10 časova tog jutra. Tamo im je priređen pravb herojski doček od strane njihovih oduševljenih kolega- italijanskih mornaričkih avijatičara.
„Smatram da je ova naša prva borbena misija bila sjajna proba za cijeli dirižabl: brod nije doživio nikakav gubitak gasa, nakon 13 sati leta i dostizanja maksimalne visine od 5.000 metara. Bez obzira na to što smo zbog kvara upravljačkih površina na kraju ipak morali kontrolisano ispuštati gas radi prizemljenja u bazu, vazdušni brod se vratio sa omotaćem i rezervoarima gasa u više nego zadovoljavajućoj formi. Sve podvjeske i spojevi omotača, gondola i pasarele izdržali su sve vanredne napore kojima su bili izloženi, uprkos abnormalnom uglu inklinacije koje je A.1 zbog problema sa uoravljanjem, imao tokom sat ipo vremena prilaska na slijetanje. Sva četiri motora su odlično funkionisala u svakom trenutku misije koja je trajala ukupno 13 sati, od čega su oni neprekidno 9 časova radili pod punim opterećenjem na 1.400 okretaja u minuti. Najvažnije od svega – uspio sam da dostignem zadati cilj i bombardujem ga sa visine od 4.550 metara, što nije bilo lako imajući u vidu prepreke u njegovoh blizini: planinu Lovćen visine preko 1.700 metara i PVO baterije na Vrmcu na 800, odnosno na Obosniku i iznad Krašića na 600 metara nadmorske visine. Svi članovi posade su sa velikom odgovornošću i veoma odlučno obavili sve svoje zadatke.“- rezimirao je na kraju svoj raporta, poručnik bojnog borda Arlota.
Zadovoljni uspjehom prve misije dirižabla A.1, njegovi nadređeni su Arlotu i najveći italijanski vazdušni brod u novo bombardovanje Boke poslali već deset dana kasnije. U noći 16. na 17.avgust 1918., A.1 se ponovno vinuo u nebo iz Grotalja i uputio ka sjeveru. Na južnom Jadranu kao orijentir su mu služili razarači „Ćesare Rosarol“ i „Guljelmo Pepe“.
Sa njih je kasnije stigao izvještaj da su A.1 iznad sebe vidjeli te noći u 21.45 sati, a posljednji put njegove motore čuli su oko 23.30 kada se dirižabl već približio Boki. Sa udaljenosti od oko 30 milja od obale, posade dva italijanska ratna broda, više nisu mogle čuti rad motora dirižabla, niti dejstvo austro-ugarske PVO, ali se kasnije, u očekivano vrijeme, A.1 nije pojavio nad njima da bi se orijentisao pred povratak u Italiju. Crne slutnje obuzele su posadu „Rosarola“ i „Pepea“ koja je radijom izvijestile Komandu italijanske Mornarice da se dirižabl nije vratio sa zadatka. U međuvremenu, u Grotalje se vratio dirižabl M.15 koji je te noći letio na zadatak bombardovanja luke Drač u Albaniji. Njegova posada izvijestila je da su došpavpi blizu Drača, te noči daleko prema sjeveru u vrijeme kada je A.1 trebao biti nad Bokom, primijetili reflektore koji su grozničavo pretraživali nebo i bljeskove od jaksog dejstava austro-ugarske PVO.
Kada se A.1 ni u zoru 17.avgusta nije pojavio nad italijanskom obalom, a imajući u vidu da dirižabl nije bio opremljen radio stanicom da bi se moglo komunicirati sa njegovom posadom, počela je velika operacija traganja i spašavanja, pa su vode južnog Jadrana pretraživali svi raspoloživi italinanski ratni brodovi i hidroavioni. Ni nakon par dana pretrage, nije nađeno niša što bi moglo ukazivati na sudbinu koja je zadesila A.1 – da li je stradao u nevremenu, zbog kvara ili ga je možda oborila neprijateljska PVO, odnosno zarobili Austro-Ugari.
Nije pomoglo ni saslušavanje posade u međuvremenu zarobljenog austro-ugarskog hidroaviona K-434, koja takođe nije znala ništa o sudbini italijanskog dirižabla i njegove posade. Osmog septembra 1918. more je na albansku obalu kod rta Rodoni izbacilo tijelo jednog poginulog italijanskog mornaričkog avijatičara. Ubrzo potom leš je identifikovan – u pitanju je bio poručnik bojnog broda Marčelo Arlota, komandand nestalog dirižabla A.1.
Arlota je sahranjen je uz najviše vojne počasti u blizini mjesta gdje je more vratilo njegovo tijelo na obalu. Posthumno, Arlota je odlikovan Srebrnom medaljom za hrabrost, a njegovo ime danas nosi nekadašnji vojni, a sada civilni aerdrom Taranto-Grotalje, sagrađen na mjestu gdje su 1918. bili veliki hangari tamošnje baze dirižabla italijanske Mornarice.
Jadransko more nikad nije „vratilo“ ni najmanji komadić olupine ili tijela ostatka posade dirižabla A.1, pa misterija o tome što je uzrokovalo katastrofu najvećeg italijanskog cepelina u Prvom svjetskom ratu i gdje se nalaze njegovi ostaci, traje već 100 godina.
