Piše: Mirjana D. Popović
Dovoljno je da stavite naočare na glavu, pokrenete aplikaciju pomoću džojstika i učitate scenario koji želite da ronite: francuski razarač DAGUE, parabrod “Tihani” i torpedni brod „Golešnica 91-76T“…
Za kratko vrijeme od godinu dana izgradili smo kapacitete da možemo samostalno da nastavimo da digitalizujemo podvodnu kulturnu baštinu i da je prezentujemo javnosti kroz najnovije tehnologije, kaže podvodni arheolog Darko Kovačević.
Ljubitelji podmorske baštine, oni koji nisu vični vještinama ronjenja, imaju priliku da u Sobi za virtuelnu stvarnost pri Pomorskom fakultetu Crne Gore u Kotoru izaberu vođenu turu ili turu za slobodno, istraživačko ronjenje i da “zarone” upoznajući dio istorije pohranjene u dubinama Crnogorskog podmorja. Uz pomoć naočara za virtuelnu realnost imaju priliku da „zarone“ u dubine šest lokaliteta iz Crne Gore, šest iz Hrvatske i šest iz Bosne i Hercegovine. Kada korisnik stavi naočare na glavu, pokrene aplikaciju uz pomoć džojstika i učita scenario koji želi da roni. Tako se sada francuski razarač DAGUE, parabrod “Tihani” i torpedni brod „Golešnica 91-76T“mogu vidjeti kroz VR-naočari, dok se antički lokalitet u Uvali Bigovica, olupina iz XVI vijeka kod Rta Kabala i Supermarine Spitfire MkIX Trop, mogu doživjeti kroz video i fotografije.
Po tri lokaliteta iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine takođe su obrađena u virtuelnoj stvarnosti, dok su još po tri dostupna u video i foto prezentaciji i mogu se pogledati, osim na Pomorskom fakultetu u Kotoru i u Hrvatskom pomorskom muzeju u Splitu i u zgradi “Brodari” u Mostaru, Trg Prvog maja br.3.
Od lokacija u Bosni i Hercegovini u VR- režimu su Arheološko nalazište “Desilo”, Vojni arsenal i Potopljeno selo „Kopčići”, dok su kroz fotografije i video predstavljeni Kraško vrelo „Crno vrelo”, Kraško vrelo “Crno oko” i Austrougarski most.
Lokacije prikazane u VR-u u Hrvatskoj su: Antički brodolom – Šćedro, Torpedni čamac S-57 i Štuka JU87, dok su kroz fotografije i video prikazani B-24 Tulsamerican, Antički brodolom- Sutivan i Parobrod Dubrovnik.
Više o ovim atraktivnim lokalitetima saznajte na: https://wrecks4all.com/ i https://wrecks4all.com/.
Podvodni arheolog Darko Kovačević je u okviru projekta WRECKS4ALL (Olupine za sve) osmislio program za Crnu Goru, uradio fotogrametrijsko 3D snimanje (digitalizaciju) olupina i produkciju 3D modela. Programeri firme Studio Lasso iz Podgorice su te modele stavili u virtuelnu realnost, napravili su aplikaciju, kojom su podvodno blago Crne Gore učinili dostupnim svima.
-Vodili smo se idejom da što bolje osvijetlimo sve periode podvodne kulturne baštine, zastupljene na morskom dnu akvatorijuma Crne Gore – imamo antički lokalitet- Uvala Bigovica kod Bara, sidrište sa amforama sa više olupina od IV vijeka p.n.e, pa sve skoro do modernog vremena, jedan kontinuitet sidrišta. To je odavno kulturno dobro, zaštićena zona u moru.
Zatim tu je olupuna kod Rta Kabala iz XVI vijeka, rani novovjekovni lokalitet koji svjedoči o trgovini između Venecije i Otomanskog carstva, takođe, tu je i legendarni DAG, francuski razarač koji je potonuo u Prvom svjetskom ratu kod Bara koji je u pratnji engleskog broda „Vajthed“dopremao pomoć za stanovništvo i vojsku Crne Gore.
Udario je u austrougarsku minu i onda je potonuo tu, nedaleko od luke. Njegova priča je vrlo uzbudljiva. Izabrali smo takođe i engleski avion „Spitfajer“, čija je olupina potonula između Kumbora i Herceg Novog u Drugom svjetskom ratu tokom bombardovanja njemačkih položaja 1944. godine u Boki, zatim, parabrod „Tihani“, koji je takođe u toj regiji, stradao u Prvom svjetskom ratu, jer se nasukao- vraćajući se iz Bara, odakle je u Boku prevozio ugalj. Nastojeći da izbjegne minsko polje, išao je previše blizu obale i nasukao se, otsukan je, ali je ipak potonuo tačno ispod ostrva Mamula.
Tu je i torpedni brod „Golešnica 91-76T“, koji je preživio sve ratove početkom XX vijeka i potopljen je za vrijeme Jugoslavije u mornaričkoj vježbi, iako je bio izuzetno aktivan i njegovi ostaci leže nedaleko od uvale Žanjice, objašnjava Kovačević. Pored pomenutih, obrađene su i rezervne lokacije: SS Oreste, SMS Zenta, Parobrod Srebreno, Parobrod Karola, Razarač Husar, Higins 78 i Patrolni brod, ali još nisu ušle u aplikaciju.
U procesu snimanja Kovačeviću su pomagali arheolog Filip Popović, Nikola Đorđević sa Instituta za biologiju mora, te Dmitrij Tomašov i Judžin Tomašov, koji su 2020. godine došli sa Malte sa svojim brodom, podmornicama i ro nilačkim centom, pružajući mu najveću podršku u snimanju lokaliteta u Crnoj Gori. U pisanju evropskog projekta najznačajniju ulogu tim Univerziteta: prof. Danilo Nikolić, Predrag Janković i prof. dr Maja Škurić.
Kovačević je ranije na Univerzitetu Malte radio u programu za podvodnu arheologiju i na formiranju podvodnog muzeja.
-Veliki je izazov za mene bio projekat u Crnoj Gori, jer na Malti je to već postojalo, tamo sam implementirao projekat koji je bio povezan sa otvaranjem olupina kao podvodnih muzeja i digitalizacijom tih olupina, a ovdje je bilo neophodno izgraditi cijeli sistem od početka – postaviti institucionalni okvir na Univerzitetu, pronaći fondove, napisati evropski projekat, čime je dat nemjerljivi doprinos da se pojavi jedna nova naučna disciplina i da se taj projekat toliko uspješno implementira da dođemo i do prostora za prezentaciju olupina u virtuelnoj realnosti, da zaintrigiramo institucije, da edukujemo sve aktere u tom lancu, kada se radi o ronilačkom turizmu i po pitanjima podvodne kulturne baštine – predstavnici Ministarstva kulture, Uprave za zaštitu kulturnih dobara, Centra za konzervaciju i arheologiju, Uprave za pomorsku sigurnost, ronilački centri iz Crne Gore, turističke organizacije svih primorskih gradova, koje su učestvovale u projektu. Tu se kreirala divna sinergija, saradnja koju mi sada ove godine želimo da nastavimo, da održimo tu mrežu i da pokažemo da smo za kratko vrijeme od godinu dana, koliko sam u Crnoj Gori, izgradili kapacitete da možemo samostalno da nastavimo da digitalizujemo podvodnu kulturnu baštinu i da je prezentujemo javnosti kroz najnovije tehnologije, kaže Kovačević.
Laboratorija za podvodnu arheologiju na Pomorskom fakultetu posjeduje kompletnu opremu za digitalizaciju podvodne kulturne baštine, tu je ronilačka oprema, za tehničko ronjenje, koja omogućava dug boravak pod vodom (dugo snimanje olupina), imaju specijalnu kameru i rasvjetu za digitalizaciju i kompjutere za obradu 3D podataka, kao i naočare za prezentaciju u virtuelnoj realnosti. Kroz druge projekte dobili su još razne opreme koja omogućava manipulaciju tim 3D podacima, njihovo stavljanje u jednu bazu podataka.
– Nisu svi brodovi pod morem snimljeni na naučan način, nisu inventarisani, ocijenjeni, to je posao koji nas čeka. Identifikovani su, fotografisani, ali jedna prava dokumentacija koja ima foto-realističan plan lokaliteta, popis svega što se na njemu nalazi, nešto je što planiramo da radimo, što će doprinijeti institucijama koje se bave regulativom, vezanom za kulturnu baštinu uopšte (Uprava za kulturna dobra) da bi uspjeli da uspostave nove mjere zaštite. Radimo na izgradnji ljudskih kapaciteta, na formiranju multidisciplinarnoga tima, u kome neće biti samo arheolozi, jer su prisutnije nauke kao što su daljinska detekcija, okeanografija, hidrografija, pomorska biologija, takođe jako bitan dio cijelog tog ambijenta.
-Namjeravamo da ubuduće izgrađujemo kapacitete, već smo počeli da radimo u okviru ovog projekta sa kolegama iz različitih institucija i samo želimo da nastavimo saradnju kroz razne kratke kurseve, ljetnje škole sa različitih aspekata podvodne kulturne baštine, kako bi podigli kapacitet u raznim institucijama, da bi ljudi razumjeli kako to sve funkcioniše, a u isto vrijeme da bismo privukli mlade ljude kojima želimo da ponudimo jedan inovativni program u budućnosti, najavljuje Kovačević.
Projekat WRECKS4ALL je 80% kofinansirala Evropska unija kroz IPA fondove na trilaterali Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora. Počeo je 2020. godine, oko 30 mjeseci je trajala njegova implementacija, a završen je 14. decembra 2022. godine, kada je otvorena Soba za virtuelnu realnost i Laboratorija za arheologiju pomorstva, naučno-istraživačka jedinica koja će garantovati održivost projektnih rezulatata i nastavak rada, započetog kroz projekat.
O lokalitetima:
Olupina “Dague” iz Prvog svjetskog rata nalazi se kod Rta Volujica, u blizini rezervoara, na dubini 16-18 metara.
Razarač Dag (fran. Dague) je najpoznatija brodska olupina u Crnoj Gori. Atraktivni ostaci njenog brodoloma su pored svog istorijskog konteksta stekli publicitet kroz ronilački turizam. Dag je najpopularniji lokalitet za ronjenje barskog akvatorija koji godišnje bilježi stotine posjeta.
Fancuski razarači Dag i Foleks (fran. Folex) su bili u pratnji engleskog parobroda Vajthed (eng. Whitehead) koji je u februaru 1915. godine dovezao u Luku Bar tovar pomoći u hrani za lokalno stanovništvo i vojsku Crne Gore. Štiteći transport razarači su ostali na sidrištu. Tog 24. februara jak vjetar je uzrokovao kretanje sidra razarača Dag po morskom dnu. Na tristotine metara od vile Topolica Dag je naletio na austrougrasku minu. Šteta na brodskom dnu je bila fatalna. Mašinski prostor se napunio vodom, što je izazvalo podizanje cijelog broda. Prova je prva nestala ispod površine i ubrzo je čitav brod potonuo odnijevši sa sobom živote 39 članova posade. Ostali dio se spasao plivajući do lukobrana ili prelaskom na Foleks koji je ubrzo prišao da pruži pomoć.
Stanje lokaliteta: Olupina razarača Dag je više od pola vijeka ležala na morskom dnu lučkog akvatorija sve do projekta proširivanja Luke Bar 1973. godine. Tada je izrezana u nekoliko djelova koji su izmješteni ispod Volujice u neposrednoj blizini lučkih rezervoara, dok su ostaci stradalih članova posade djelimično ekshumirani. Ostaci olupine leže na pjeskovitom dnu na maksimalnoj dubini od 18 metara. Sva tri dijela olupine surelativno blizu jedan drugom. Iako prilično propala pod prirodnim i ljudskim uticajima, još uvijek se mogu vidjeti interesantne strukture i predmeti poput topovskih granata i municije, ostataka komandnog mosta i turbina.
Torpedni brod 76T (Golešnica 91) iz Prvog i Drugog svjetskog rata nalazi se kod Žanjica na dubini od 35 metara.
Njegova jedinstvena odiseja, kroz dva svjetska rata priča uzbudljivu priču pomorskih sukoba i jadranskih antagonizama XX vijeka. Iako istorijski vrlo vrijedan i atraktivan lokalitet podvodne kulturne baštine, 76T nije često posjećen od strane ronilaca niti adekvatno promovisan. Brod je pripadao seriji torpednih brodova izgrađenih od 1913. do 1914. godine koji su mogli da plove deset sati brzinom do 30 čvorova. Performanse ove klase su trebalo da zadovolje potrebe austro- ugarske ratne mornarice za brzim dejstvima u slučaju blokade Otrantskih vrata. Angažovan na zadacima duž dalmatinske obale 1914. godne je premješten u Luku Šibenik, odakle plovi u izviđačke misije prema Bariju, Palagruži i Tremitiju. Učestvovao je u bombardovanju Ankone 1915. godine. Sljedeće godine je preduzeo nekoliko potraga za podmornicama. Polagao je mine ispred luka Trst i Bar. Tokom blokade Otrantskih vrata bio je u pratnji veličanstvenog broda Sent Ištvan, koji je, iako na vrijeme opažen od strane 76T, torpedom potopio italijanski MAS patrolni brod.
Nakon Prvog svjetskog rata 76T je pripao Jugoslovenskoj kraljevskoj ratnoj mornarici. Remontovan je i primenovan u T1 sa službom u Tivtu. Ulaskom Jugoslavije u Drugi svjetski rat 1941. godine patrolirao je južnim sektorom sa bazom u Kotoru. Ubrzo je zaplijenjen od strane italijanske mornarice koja ga je koristila u borbi protiv partizana duž dalmatinske obale. Po italijanskoj kapitulaciji ponovo je došao u posjed Jugoslovenske kraljevske ratne mornarice koja je, u egzilu, imala bazu na Malti. Na Jadran se vraća poslije Drugog svetskog rata i postaje dio ratne mornarice SFRJ. Novi naziv Golešnica 91 dobio je po planini u današnjoj Sjevernoj Makedoniji. Korišćen je uglavnom za patrole uz granicu. Kraj plovidbe dočekao je u odredu školskih brodova da bi iz službe izašao 1955. godine. Zastario i rashodovan, potopljen je kao meta tokom mornaričke vježbe 1959. u Bokokotorskom zalivu.
Stanje lokaliteta: Golešnica 91 leži na pjeskovitom morskom dnu. Pramac je na desnom boku uronjen u pijesak sa još uvijek prisutnim sidrenim vitlom. Srednji dio broda je kolapsirao, dok se na krmi i dalje vide držači dvije osovine koje su pokretale propelere.
Teretni parobrod SS Tihany iz Prvog svjetskog rata nalazi se pored ostrva Mamula na dubini od 45 metara. Najatraktivnija olupina Boke Kotorske odmara se na kobilici, blago nagnuta na desnu stranu, napjeskovitom morskom dnu. U ljepoti njene konstrukcije, obrasle različitim vrstama raznobojnih sunđera i okruženom ribom, uživaju ronioci koji mogu zaroniti do 40 metara dubine. Da bi sagledali svu njenu ljepotu i detalje, turisti na ovom brodu rone više puta što predstavlja bitan resurs turističke ponude Boke.
SS Tihani (Tihany) je počeo da se gradi 1907. godine u brodogradilištu u Trstu, da bi naredne godine bio porinut pod austrougarskom zastavom sa matičnom lukom na ostrvu Unije. Tipičan teretni parobrod svog vremena, sa dva jarbola i jednim dimnjakom, bio je dug 45 i širok oko šest metara. Ime je dobio po poluostrvu Tihany na jezeru Balaton u Mađarskoj. Plovio je na ruti Kotor – Bar prevozeći ugalj koji se koristio kao pogonsko gorivo za brodove. Na svom posljednjem putovanju 12. februara 1917. godine se nasukao između rta Arza i rta Veslo zbog greške u navigaciji. Ubrzo je stigla pomoć i SS Tihani je odsukan, ali je tom prilikom došlo do oštećenja trupa. Tokom tegljenja je počeo da se puni vodom. Posada je uzaludno odbacivala ugalj u more da rastereti brod koji je bez žrtava, nedugo potom, potonuo u blizini ostrva Mamula. Trup broda još uvijek ima vidljiv ožiljak oštećenja koji je doveo do potonuća.
Stanje lokaliteta: Jedinstvenost ronilačkog iskustva čini prilično dobra očuvanost i prisustvo brodske opreme poput vitla za dizanje tereta, dva sidra na pramcu i sidreno vitlo, pomoćnih sidara, telegraf na komandnom mostu, kormilarski uređaj i ostaci brodskog toaleta.
Olupina engleskog aviona Supermarine Spitfire MK IX Trop iz Drugog svjetskog rata nalazi se kod Rta Kabala na dubini od 32 metara.
Nedaleko od rta Kabala u Boki Kotorskoj u nekontrolisanom padu 7. marta 1944. godine u more se srušio avion Supermarine Spitfire MK IX Trop. Usljed udara o morsku površinu raspao se u nekoliko djelova. Danas njegovi ostaci leže razbacani na pjeskovitom morskom dnu na 32 m dubine. Pozicija ovog izuzetno unikatnog lokaliteta u crnogorskom podmorju se nalazi na plovnom putu, što u sezoni ne dozvoljava njegovu dovoljnu valorizaciju kroz ronilački turizam.
Avion Supermarine Spitfire razvijan je od 1935. godine u Supermarinovim fabrikama u Velikoj Britaniji. U prototip K 5054, iz kojeg će se kasnije izroditi Spitfire, ugrađen je motor Rolls Royce Merlin C-PV-12. Prvi Spitfire je predstavljen 1936. godine na Royal Airforce (RAF) izložbi u Hendonu. U osvit Drugog svjetskog rata jedinice RAF-a su počele da se snabdijevaju modelom Mark I. Prvih godina rata RAF je Spitfire čuvao za odbranu Velike Britanije, da bi tek 1942. godine prvi avioni odletjeli na Maltu koja je bila izložena napadima njemačkih bombardera. Novi izviđački model Spitfire IX koji je učestvovao u napadima na Siciliju pokazao se toliko uspješan da je evoluirao u nekoliko verzija. Čak četrnaest RAF grupa je koristilo ove avione. Oni su ušli i u sastav savezničkih vazduhoplovnih snaga poput SAD, Češke, Poljske, Belgije, Norveške, Francuske i Jugoslavije.
Supermarine Spitfire IX Trop, čiji ostaci leže kod rta Kabala, pogođen je od strane protivavionske odbrane iz Kumbora tokom napada na hidrobazu u Bokotorskom zalivu. Ostavljajući trag gustog crnog dima za sobom, nastavio je let ka Prevlaci. U blizini Rosa počeo je da ponire i srušio se kod rta Kabala. Pilot je iskočio iz aviona i spustio se padobranom u more gdje je pronađen od strane njemačkih brodova, zarobljen i odveden u Zeleniku.
Stanje lokaliteta: Najprominentniji dio je motor Rolls Royce Merlin oko koga se nalaze djelovi limova. Nedaleko od motora je i jedno krilo kao i zadnji dio, to jest, rep aviona sa kormilom pravca i visine na kojima se nalazi i točak sa zadnjim stajnim trapom. Centralni dio aviona sa kokpitom i ostacima elekro i hidraulične instalacije se nalazi u neposrednoj blizini.
Olupina broda kod rta Kabala iz XVI vijeka nalazi se na dubini od 29-31 metar.
Jake trgovinske veze Venecije i Otomanskog carstva u XVI vijeku dovele su do frekventnog pomorskog saobraćaja duž dalmatinske obale. Brodovi koji su plovili ka Istanbulu u povratku su kao teret nosili egzotične, često luksuzne, proizvode namijenjene evropskim dvorovima i imućnijim domaćinstvima. O tome svjedoče otkrića nekoliko ostataka venecijanskih trgovinskih brodova sa teretom otomanske provenijencije poput Gnalića i Svetog Pavla u hrvatskom podmorju.
U kasnom XVI vijeku, kod rta Kabala, preko puta Herceg Novog, potonuo je brod koji je pripadao venecijanskoj floti. O brodolomu svjedoče dokumenti u venecijanskom arhivu. Ostaci brodske konstrukcije, brodske opreme, tovara i naoružanja leže na dubini od 29 do 31 metra. Djelovi drvene brodske konstrukcije vire malo iznad morskog dna. Prema preliminarnoj opservaciji očuvana je jedna strana trupa prekrivena sedimentom i ostacima tovara, djelova brodske konstrukcije i opreme.
Bitan dio tereta je bilo posuđe upakovano u drvenim sanducima napravljeno od Iznik kermaike koja je, zbog svoje egzotične plave geometrijske i floralne dekoracije u to vrijeme bila vrlo popularna u Evropi. Ova keramika je iz jadranskih luka distribuirana dalje evropskim kontinentom. Identifikovani su i brojni predmeti brodskog posuđa i kuhinjske opreme venecijanskog porijekla tipa majolike, kao i posuđa napravljenog od mesinga, kalaja i stakla. Lokalitet krase velika sidra koja tipološki korespondiraju sidrima olupine Gnalić u Hrvatskoj, od kojih je jedno ilegalno izvađeno i nalazi se u dvorištu vile u Herceg Novom. Pronađena su i četiri topa rebraste površine. U okolini lokaliteta nalaze se rasuti djelovi brodske konstrukcije, opreme i tovara.
Stanje lokaliteta: Ostaci olupine su degradirali, vidljivi su dijelovi trupa koji vire malo iznad morskog dna, u neposrednoj blizini su topovi i sidro, materijal je rasut.
Uvala Bigovica sa keramičkim ulomcima iz antičkog doba, srednjeg i novog vijeka, nalazi se na 1.7km južno od Luke Bar na dubini od 4-22 metra.
Bogatstvo arheološkog materijala konstatovanog na ovom lokalitetu doprinijelo je da se isti stavi pod zakonsku zaštitu 1978. godine. Međutim, iako je ovaj lokalitet već duže vrijeme prepoznat kao kulturno dobro, sa prvim sistematskim istraživanjima na istom započelo se tek 2010. godine, u okviru međunarodnog projekta MMARP. Konstatovana je izuzetno velika količina mahom keramičkog materijala, uglavnom fragmenata amfora. Materijal je u većoj mjeri koncentrisan u južnom i jugo-istočnom dijelu uvale, što vjerovatno predstavlja posljedicu intenzivnog rada talasa i morskih struja. Činjenica da se materijal identifikovan na lokalitetu može datovati u hronološki veliki raspon (od IV vijeka p.n.e. do XVII vijeka n.e.) govori u prilog da je Bigovica intenzivno korišćena kao sidrište kroz duži vremenski period. Ovo ne čudi, obzirom da Bigovica predstavlja izuzetan zaklon od, na ovom području, veoma jakih južnih i jugo-zapadnih vjetrova.
Većinu materijala s ovog lokaliteta čine amfore, tj. njihovi fragmenti. Cijele amfore danas uglavnom krase privatne zbirke, jer, bez obzira na zakonsku zaštitu koju Bigovica već duži vremenski period uživa, od 80-ih godina kreće njeno aktivno devastiranje.
Obzirom na prisustvo većeg broj komada istog tipa amfora, te dijelova najmanje dva rimska sidra, može se pretpostaviti da su se u ovoj uvali, ili njenoj neposrednoj blizini, odigrala bar dva brodoloma. Njihovi ostaci su vremenom rasuti što radom talasa, što vađenjem od strane ronilaca (MMARP).
Stanje lokaliteta: Rasuti ulomci amfora i keramike.
Fotografije i podatke sa fotogrametrijskog snimanja nam je ustupio Darko Kovačević, podvodni arheolog.
Napomena: ronjenje na ove lokalitete omogućeno je isključivo u organizaciji ronilačkih centara u Baru, Budvi i Herceg Novom.
