“Od početka ovog vijeka, sa globalizacijom, značajno se uvećava broj unijetih stranih vrsta biljnih štetočina u Evropu. Prema našim saznanjima godišnje se na stari kontinent unese i do 12 novih vrsta. Klimatske promjene dodatno izazivaju povećanje populacija domaćih vrsta, koje se javljaju masovno i izazivaju ekonomske štete. Zato je danas više nego ikada važno da se naučna istraživanja primjenjuju u zaštiti bilja”, konstatuje prof. dr Milka Glavendekić sa Univerziteta u Beogradu – Šumarskog fakulteta.
U Boki Kotorskoj je preko 90 odsto zasada agruma zaraženo vrstom štitastog moljca (Aleurocanthus spiniferus); plamnenac (Cydalima perspectalis) desetkovao je šimšir, a preko 80 odsto plami uništio je crveni palmin surlaš (Rhynchophorus ferrugineus). Slično je i u susjednim zemljama.
“Sve navedene vrste su u Crnoj Gori zabiljeležene u poslednjoj dekadi, tačnije, od 2012. godine je prvi put detektovan crveni palmin surlaš u okolini Ulcinja. Ovo koincidira sa uvozom palmi, većih sadnica za podizanje zelenih površina u urbanim sredinama. Šimširov plamenac je prvi put zabiljeležen u okolini Herceg Novog u proljeće 2014. godine. Ova vrsta je takođe unijeta sa sadnim materijalom koji je uvezen iz inostranstva. Zanimljivo je da je u 2014. godini ova vrsta prvi put primjećena u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Severnoj Makedoniji i Crnoj Gori, dakle na širem području Balkanskog poluostrva”, navodi prof. dr Glavendekić.
Ona objašnjava da je u Italiji u oktobru 2013. godine, prvi put u Apulji , zabiljeležena pojava i potom brzo širenje karantinske vrste patogene bakterije Xylella fastidiosa. Zato su mnogi rasadnici u Italiji prodavali sadni materijal po nižim cijenama strahujući da bi se na njihovim sadnicama mogla detektovati patogena bakterija što bi značilo zatvaranje rasadnika. To je bio razlog da su mnogi uvoznici ukrasnih biljaka u 2014. godini dobili priliku da po povoljnijim cijenama nabave sadnice i ostvare ekstra profit. Jeftin sadni materijal je često jedan od puteva za unošenje stranih i invazivnih vrsta.
Da li su osim ovih o kojima razgovaramo, prisutne i neke druge biljne štetočine u tako velikom broju i na širem području ?
“Postoji još jedna vrsta koja je na listi karantinskih organizama u Evropi i to u mediteranskom području, a to je Cacyreus marshalli – muškatlin plavac. Ovaj insekt je unijet u Crnu Goru u 2016. godini i prvi put je detektovan u okolini Herceg Novog, u Njivicama, Baošiću a zatim u Kotoru, Budvi, Baru i drugim primorskim mjestima. Ovo je štetočina muškatle (Pelargonium spp. i kultivari). Sadnice muškatle uvezene u proljeće 2016. godine su prošle fitosanitarne kontrole, ali su bile infestirane (zaražene) i uskoro se južno-afrička vrsta muškatlin plavac raširio i ugrozio biljke na zelenim površinama i posebno u privatim vrtovima, koje su godinama njegovane jer su muškatle među najomiljenijim ukrasnim biljkama u vrtovima. Danas je od Budve do Sutorine teško naći muškatlu koja nije infestirana i čije su estetske vrijednosti zato potpuno narušene”, navodi dr Glavendekić.
“Migracije mediteranskih vrsta prema kontinentalnom dijelu Evrope je tema koju proučavam od 2009. godine u okviru 4 međunarodna projekta i tri nacionalna projekta. Jedan od najboljih primera da štetočine mijenjaju svoje ponašanje usljed promjene klimatskih uslova je pojava novih domaćih vrsta u prenamnoženju i širenje njihovog prirodnog rasprostranjenja. Insekti ne poznaju granice. Tako je, od jedne mediteranske vrste krasca, koja je u nekim zemljama u srednjoj Evropi bila rijetka i zakonom zaštićena, postala štetočina na zelenim površinama i rasadnicima koja izaziva veliki ekonomski i ekološki gubitak. Usljed promenjenih klimatskih uslova i sve češće primene četinara u podizanju zelenih površina u Crnoj Gori je od 2010. godine primjećeno povećanje populacija klekinog zelenog krasca – Ovalisia (Palmar) festiva. Prve masovne pojave su primećene u okolini Danilovgrada u živoj ogradi. Posle godinu dana štete u rasadnicima i privatnim vrtovima su primjećene u Republici Srpskoj, a potom u Srbiji, gde su najveće štete zabiljeležene poslije 5 godina. U Mađarskoj je ovaj krasac postao jedna od značajnijih štetočina u rasadnicima.
Prijeti li izumiranja pojedinih biljnih vrsta?
“Izumiranje može da zaprijeti biljnoj zajednici makije sa šimširom, koja se u Crnoj Gori, prema navodima iz literature nalazi u okolini Danilovrada. Dalje širenje šimširovog plamenca, moglo bi da ugrozi opstanak ove biljne zajednice, koja je prirodna rijetkost”, upozorava prof. dr Glavendekić.
Čempres je ugrožen od čempresovog krasca – insekta koji živi u drvetu i to je domaća vrsta. Već godinama je poznata u Crnoj Gori strana invazivna vrsta patogena gljive Seiridium cardinale. Potiče iz Kalifornije, izaziva rak čempresa ali i drugih četinarskih vrsta i smatra se jednom od 100 najopasnijih stranih vrsta u Evropi. Krasci i patogene gljive u izmenjenim klimatskim uslovima zajedno mogu da ugroze opstanak čempresa, kleke i drugih četinara, koji su dragoceni u očuvanju ekosistema i estetskih vrednosti pejzaža u Crnoj Gori, kaže dr. Glavendekić.
Konstatuje da su štete na agurmima ekonomski značajne. “Propadanje palmi u primorju Crne Gore je već izmijenilo pejzaže i dalje propadanje palmi je veliki rizik u ekonomskom i ekološkom pogledu. Promjena pejzaža smanjuje estetske vrednosti naseljenih mjesta i može da dovede do smanjenja vrijednosti nekretnina, turističkih prednosti i slično. Oštećenja na ukrasnim biljkama (muškatle i druge ukrasne biljke na zelenim površinama) su često podcenjene. To je pogrešno jer se na ukrasnim biljkama mogu stvoriti rezervoari za širenje štetočina na poljoprivredne usjeve ili u šumske ekosisteme”.
Ko je odgovoran za pojavu i širenje biljnih bolesti?
“Čovek je najviše odgovoran”, kategorična je prof.dr Glavendekić. “ Od nivoa Ministarstva poljoprivrede, odgovarajuće Uprave nadležne za zdravlje biljaka i karantinske organizme, fitosanitarna inspekcija koja suspektne pošiljke treba da presretne i spriječi njihovo unošenje u skladu sa odgovarajućom zakonskom regulativom. Poljoprivredni i šumarski inspektori, stručnjaci iz oblasti poljoprivrede, pejzažne arhitekture, preduzeća koja se bave uvozom i trgovinom sadnim materijalom, proizvođači u rasadnicima, svi zajedno snose odgovornost za pojavu stranih i invazivnih štetnih vrsta”.
Čim se prvi simptomi primjete i potvrdi prisustvo, treba sprovoditi hitne mere, jer bi i obim šteta bio mnogo manji. Kada se primjeti pojava štetnog organizma koji se odomaćio, to znači da je štetočina već dobila bitku”, ustvrdila je prof.dr Glavendekić.
Izostala kontrola države
“Aleurocanthus spiniferus je prvi put primjećen u okolini Baošića, Kumbora i Herceg Novog u oktobru 2013. godine u plantažama agruma. Vrsta je poznata kao karantinska u Evropi i trebalo je da bude na listi karantinskih organizama u Crnoj Gori. Ovo je administrativni propust i propust fitosanitarne službe, jer je poznato da je A. spiniferus invazivna vrsta i velika prijetnja agrumima u području Mediterana”, upozorava prof.dr Glavendekić. Ističe da se moglo spriječiti njeno širenje iako 2013. godini Crna Gora nije bila članica Evropske i Mediteranske organizacije za zaštitu bilja (EPPO).
“Sve navedene vrste su poznate u Evropi i postoje protokoli praćenja i mjera zaštite. Treba učiti iz iskustava drugih država. Administracija treba da reguliše štetočine na vrijeme, prije nego što se pojave u Crnoj Gori. Uvođenje nadzora nad karantinskim vrstama i praćenje stranih i invazivnih vrsta je prva mjera preventive. To podrazumijeva obuke fitosanitarnih inspektora, stručnjaka iz oblasti poljoprivrede i pejzažne arhitekture i širenje svijesti javnosti o novim štetnim organizmima. Ja sam ponudila pomoć Upravi nadležnoj za zaštitu zdravlja biljaka kada su ukrasne biljke u pitanju u Crnoj Gori, ali je to ostalo bez odgovora”, kaže prof .dr Glavendekić.
Neophodne i administrativne mjere
Prof. dr Glavendekić objašnjava da je suzbijanje biljnih štetočina veoma kompleksno i da zahtjeva posvećen i uporan rad. “Više različitih metoda treba da se primene. Mjere zaštite uključuju i sistemska rješenja – administrativne mjere, uvođenje odgovarajućih metoda praćenja štetnih organizama, preventivne mere na nivou lokalnih samouprava, uvođenje obaveznog cjeloživotnog obarazovanja stručnjaka iz oblasti zaštite zdravlja ukrasnih biljaka i druge”.
“Srbija usklađuje svoje zakone sa zakonima EU i kao članica EPPO sprovodi Program mera u cilju praćenja štetnih organizama na godišnjem nivou. U to su uključene i štetočine šuma i ukrasnih biljaka.
Neke zemlje imaju Akcioni plan o invazivnim vrstama, što je jedan od vidova zakonske regulative. Treba razvijati aktivnosti i usvojiti Plan hitnih mera u slučaju pojave karantinskih vrsta. Za sada zemlje u region nemaju ovaj dokument, a bilo bi veoma korisno da se usvoji”, poručila je prof. dr Glavendekić.
Nedovoljna saradnja
Štetočine poljoprivrednih kultura su često proučavane zajedno sa naučnicima iz Srbije i Crne Gore u zajedničkim istraživanjima. Kadaje riječ o ukrasnim biljkama , mislim da je saradnja izostala. Štetni organizmi u promenjenim klimatskim uslovima imaju tendenciju da migriraju od Mediterana prema kontinentalnom delu Evrope, turisti donose biljke sa putovanja kao uspomenu, štetočine mogu slučajno da se unesu u ambalaži raznih roba kojim se trguje ili transportnim sredstvima kao „slepi putnici“. Postoji mnogo mogućnosti da se preventivom i edukacijom smanji rizik od unošenja stranih vrsta ili uspori njihovo rasprostranjenje. Potrebna je obuka stručnjaka, širenje svesti javnosti i uključivanje građana u sistem ranog javljanja o pojavi nove štetočine. Zato sam, kao naučnik sa dugogodišnjim iskustvom u zaštiti šuma i ukrasnih biljaka, ponudila saradnju predstavnicima administracije iz Podgorice iz nadležne Uprave i naučnicima iz Biotehničkog fakulteta”, kaže prof.dr Glavendekić i konstatuje da saradnja za sada ne postoji.
Dr. Milka Glavendekić
Prof. dr Milka Glavendekić je redovni profesor na Odseku za pejzažnu arhitekturu i hortikulturu Šumarskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, na kojem je zaposlena od 1984. godine. Predaje predmete iz uže naučne oblasti zaštita šuma i ukrasnih biljaka na osnovnim, master i doktorskim studijama. Magistrarala je u oblasti šumarstva – naučna disciplinaa Šumarska entomologija i doktorirala u oblasti biotehnologijie u istoj naučnoj disciplini na Univerzitetu u Beogradu – Šumarskom fakultetu. Kao stipendiju nemačke vlade (DAAD) radila je entomološka istraživanja na Univerzitetu u Würzburg-u, na Biološkom fakultetu i na Šumarskom fakultetu Ludwig-Maksimillian Univerziteta u Minhenu (Nemačka). Kao post-doktorant radila je na Tehničkom Univerzitetu (Technische Univerzität) u Minhenu, Fakultet za upravljanje resursima šuma. Bila je predavač po pozivu na Univerzitetu u Novosibirsku i na više naučnih skupova.
Od 2001, njeno istraživanje je usmjerano ka primjeni nauke u Pejzažnoj arhitekturi i hortikulturi. Primenjena istraživanja su posebno posvećena proučavanjima biologije i ekologije invazivnih vrsta insekata od značaja u šumama i na elementima zelene infrastructure, biološkim agensima, primeni bioloških mera zaštite i razvoju strategije integralne zaštite šuma i ukrasnih biljaka. Razvija metode proučavanja i zaštite starijeg drveća sa predlogom mera sanacije.
/S.Kosić/
