Istoričarka umjetnosti, dugogodišnji kustos istorijsko – umjetničke zbirke u Pomorskom muzeju Crne Gore Kotor, vrsni poznavaoc kulturne baštine i istorije umjetnosti Boke Kotorske, Radojka Abramović, autorka je monografije „Romaničke crkve grada Kotora – Crkve i vjekovi“. Možemo slobodno reći da ova knjiga predstavlja izuzetan doprinos stručnom prikazu sakralnih spomenika grada Kotora, u ovom slučaju romaničkih crkava što je potkrijepljeno iscrpnim podacima o njihovom nastanku.
Koristeći se relevantnim istorijskim dokumentima i naučnim radovima o sakralnim spomenicima Kotora, autorka iznosi do detalja sve podatke koji su joj bili dostupni, kako bi se njena istraživanja i istraživanja drugih autora našla na jednom mjestu u jednoj monografiji. Ova monografija predstavlja jedinstvenu publikaciju kojom su prikazane crkve po fazama gradnje, njihov sadašnji izgled, unutrašnja dekoracija, kao i stil gradnje koji je bio specifičan u Kotoru kod gradnje sakralnih objekata, s tim što nije bio prihvaćen jedan jedini stil već su se stilski oblici miješali, dolazili sa izvjesnim zakašnjenjem, ili pročišćeni, kao npr. u periodu baroka. Ova stilska simbioza, uticala je na pojavu svojevrsnih stilskih kombinacija i uočljivih uticaja sa strane, tako da su u gradu Kotoru, koji je oduvijek bio na razmeđi između istoka i zapada građena jedinstvena crkvena zdanja vrijedna pažnje.
Autorka je objedinila uglavnom sve ono što je bilo potrebno istaći kako bi se stvorila prava slika o romaničkim crkvama Kotora, s obzirom da je o njima pisano samo sporadično u brojnim člancima i prilozima, a samo su dvije kotorske crkve dobile značajne monografije „Katedrala sv. Tripuna“, i jedna manja vrijedna studija o crkvi „Gospe od Zdravlja“.
S obzirom da su Kotor i njegova okolina 1979. godine upisani u listu zaštićene svjetske baštine UNESCO-a značaj monografije je još veći, posebno ako znamo da je Kotor u prošlosti bio izložen brojnim pošastima, zemljotresima, kužnim bolestima, ratnim okruženjem, pustošenjima i paljenjima, ipak ostao jedan od neprocjenjivih dragulja kulturne baštine, u čemu arhitekturom, kamenom plastikom, slikarstvom kao i svojim oblicima eksterijera i enterijera, prednjače crkve.
Knjiga započinje predgovorom iz pera autorice – upoznajemo se sa pojmom CRKVE, njenom nastanku i uticaju religije na njenu izgradnju i izgled. Sam crkveni prostor vremenom doživljava brojne promjene koje su uslovljene ne samo stilskim kriterijumima vremena, kao i društveno – političkim statusom crkve. Autorka posebni akcenat stavlja na sakralna zdanja u Kotoru proučavajući sakralnu arhitekturu od prvobitnih starohrišćanskih trobrodnih bazilika, preko preromaničkih crkava sa bogatom dekorativnom kamenom plastikom, zatim romaničkih uticaja, koji su Kotoru dali baziliku Sv. Tripuna, ali i ostalih pet danas postojećih romaničkih crkava kojima su posvećena poglavlja u nastavku monografije.
Prvo poglavlje posvećeno je Crkvi Sv. Marije od Rijeke, jedne od najstarijih i najznačajnijih kotorskih crkava. U pitanju je prvobitna katedralna crkva, kasnije konkatedralna nakon gradnje nove katedrale posvećene sv. Tripunu. Crkva Sv. Marije od Rijeke posvećena je Marijinom uznesenju, nazvana kao Kolegijalna crkva sv Marije (Collegiata), u narodu poznata kao crkva Blažene Ozane jer se u njoj nalazi neraspadnuto tijelo blaženice. Autorka se osvrnula na postojanje ranohrišćanskih bazilika na prostoru grada, ali i na istorijat njenog nastanka i gradnje, spoljašnji i unutrašnji izgled crkve, sa posebnim osvrtom na fresko slikarstvo.
Snažan benediktinski uticaj, izražen u njegovanju kulta Sv. Mihaila, rezultirao je gradnji crkve Sv. Mihaila smještenoj na omanjoj pjaceti, nastaloj poslije rušenja ogradnog zida samostanskog kompleksa Gospe od Anđela, danas pretvorene u Kino Boka, Gradsku biblioteku i stambene prostorije. Ovoj crkvi autorka posvećuje drugo poglavlje knjige. Današnja crkva je sanirana i revitalizovana nakon zemljotresa iz 1979. godine. Pored kratkog istorijata gradnje, spoljašnjeg i unutrašnjeg izgleda, autorka je veoma detaljno obradila fragmente kamene plastike koji se nalaze u crkvi, kao i fresko slikarstvo, sa posebnim osvrtom na slikara Lovra Marinovog Dobričevića, poznatog ne samo u rodnom Kotoru, već i u Dubrovniku, Veneciji i u ostalim velikim evropskim centrima.
Naredno poglavlje opisuje crkvu posvećenu apostolu i jevenđeliste Luki. Ovo je romanička građevina koja svojim položajem i arhitektonskom koncepcijom spada u najdragocjenije primjere bogate spomeničke baštine grada. Autorka i u ovom poglavlju objedinjuje arhitekturu crkve, njene umjetničke karakteristike s prikazom bogoslužbenih predmeta.
Četvrto poglavlje posvećeno je katedrali sv. Tripuna, najreprezentativnijem romaničkom sakralnom zdanju, sagrađenom za vrijeme najvećeg uspona dukljanske države u XII vijeku. Iscrpno se, sa stanovišta istoričarke umjetnosti, razmatra oblikovanje prostora katedrale i njen dekorativni sadržaj, način gradnje, izgled fasade, te sekundarni djelovi i njihova skulpturalna dekoracija (trifore, bifore, monofore, prozori, portali, pločnici i dr.). Predstavljen je liturgijski namještaj u katedrali (glavni oltar, biskupska katedra, oltarska pregrada, ciborij, bunar i dr.) za koji se pretpostavlja da je načinjen u nekoj od domaćih kamenoklesarskih radionica sa posebnim osvrtom na Muzej sakralne umjetnosti.
Katalog sa legendama muzejskih predmeta iz Muzeja dat je kao Prilog na kraju monografije.
Crkvi Sv. Ane posvećeno je peto poglavlje. Ova mala, ali arhitektonski i starosno važna kotorska crkva pripada kraju XII ili samom početku XIII vijeka. Prvobitno je bila posvećena Sv. Martinu, kao crkvenom patronu. Za razliku od ostalih obrađenih crkava, crkva Sv. Ane nema arhitektonske plastike, tako da se autorka bazirala samo na njen istorijat, eksterijer i enterijer, kao i na fresko slikarstvo u crkvi.
U šestom posljednjem poglavlju autorka je na isti način kao i kod prethodnih pet crkava obradila Crkvu Sv. Pavla, koja takođe predstavlja monumentalnu reprezentativnu arhitekturu grada. Prema natpisu na crkvi sagradili su je ktitori Pavle Bari sa svojom ženom Bonom 1263. godine.
Monografiju ispisanu na 346 stranica teksta prati 306 kvalitetnih fotografija urađenih zahvaljujući fotografu Nenadu Mandiću i fotografu Stevanu Kordiću, koji nam je izašao u susret i ustupio 6 fotografija kamene plastike u Katedrali Sv. Tripuna koja je trenutno nedostupna za fotografisanje. Fotografije su učinile monografiju vizuelno veoma atraktivnom, a dizajnerka Marina Jovanovića dala je tome doprinos svojom koncepcijom vrhunskog dizajna. Lektorka Jasmina Bajo uradila je bibliografiju obimne literature koja je objavljena na kraju knjige.
Popis građe koju je autorka koristila mnogo govori o ozbiljnosti ovog djela koje ne zaostaje sa renomiranim monografijama u izdanju Pomorskog muzeja u Kotoru, kao što su: „Prčanj“ don Nika Lukovića, „Historija Pomorstva“ dr Antuna Sbutege, „Kapetani i jedrenjaci Herceg Novog“ Petra Palavršića bivšeg kustosa Pomorskog muzeja i autorkine prethodne monografije „Lav Sv. Marka, simbol serenisime u umjetnosti grada Kotora“, za koju je Pomorski muzej CG nagrađen na prvom Festivalu humanistike, kulture i umjetnosti u Crnoj Gori „Pazi što čitaš“, za naučni doprinos knjige.
Djelo će, bez ikakve sumnje, u znatnoj mjeri pridonijeti upoznavanju i (vrijednovanju) kotorskih crkava, ali i proučavanju razvoja sakralne umjetnosti na istočnojadranskoj obali u srednjem vijeku.
/Danijela Nikčević, viša bibliotekarka/
