Revitаlizаcijа Tvrđаve Špаnjolа i njenа аdаptаcijа u turističke svrhe, aktuelna je tema o kojoj nova vlast iz Herceg – Novog je imala razgovore sа predstаvnicimа Ministаrstvа održivog rаzvojа i turizmа i Uprаve zа kulturnа dobrа Crne Gore.
Špаnskа firmа Pаrаdores zаinteresovаnа dа urаdi studiju revitаlizаcije Tvrđаve Špаnjolа što bi umnogome pomoglo dа se pronаđe investitor zа projekаt sаnаcije i аdаptаcije tvrđаve u turističke svrhe, nа čemu će zаjednički rаditi držаvа, kojа je vlаsnik i opštinа, kojа će biti korisnik ove veomа znаčаjne fortifikаcije.
Španjola je tvrdjava koja se nalazi se na sjeverozapadnom dijelu Herceg Novog, na brežuljku Bajer, a na visini od oko 170 metara. Sa tvrđave se pruža izuzetan pogled na ulaz u Bokokotorski zaliv. Gradnja ove tvrđave počela je još za vrijeme turske vladavine u XV vijeku da bi njenu gradnju nastavili Španci koji su 1538. preuzeli vlast od turaka i za vrijeme svoje kratke, jednogodisnje vladavine, obnavljali gradske tvrdjave i kule.Uočivši značaj utvrđenja koje dominira gradom na najvišoj koti, oni su odmah započeli popravku bedema i tog utvrđenja. Tako je obnovljena tvrđava Španjola, kako je naziva domicilno stanovništvo, iako u pisanim tragovima stoji i naziv „Gornji grad“.
Samo devet meseci kasnije, u julu 1539. godine, turski admiral Hajredin Barbarosa sa ogromnom flotom ponovo osvaja grad, nakon duge i teške borbe.
Izgled sadašnje tvrđave vezan je za period druge vladavine Turaka , od 1548. godine. O tome svjedoči orijentalna arhitektura i arapski natpis nad ulazom u tvrđavu. “A pjesnici koje put ovuda nanese, neka bi gledajući me, zanosno kliktali: da, krasna ti si, divna zgrado”. Ovaj natpis svjedoči da je tvrdjavu podigao, po Sultanovoj naredbi, Sulejman, sin velikog emira Sulejmana Hana.
Iako je tvrđava mijenjala gospodare, uglavnom je zadržala svoj prvobitni oblik.
Tvrđava je zajedno sa Bokom 1687. godine bila pod Mletačkom vlašću sve do propasti Republike 1797. godine. U tom periodu, na bakrorezima označena je kao Fortezza superiore, ili F. di Gornigrad kod Koronelija (1687), odnosno Castello kod Mortiera (XVIII v).
Tvrđava je odigrala zapaženu ulogu o odbrani Herceg Novog od Napoleonovih trupa 1806 godine kada je došlo do borbe u dolini Igala. U toku dvodnevnih borbi Francuzi su stigli do Starog grada i Španjole, ali ih nijesu osvojili.
Jula 1807. godine Rusi prepuštaju Boku Francuzima koji zaposijedaju Španjolu u čijim rukama ostaje do 1814 godine kada Novi i cijela Boka Kotorska potpadaju pod vlast Austrije. Sredinom XIX vijeka, 1853 godine, izgradnjom tvrđave “Mamula” na ostrvu Lastavica, tvrđave “Arza” na poluostrvu Luštica i forta Prevlaka na poluostrvu Prevlaka, Španjola gubi strateški položaj ali i dalje igra bitnu ulogu u odbrani Boke svojim dominantnim položajem.
Ova tvrđava je uvijek imala svojstvo utvrdjenja vojnog karaktera. U drugom svjetskom ratu, izvjesno vrijeme je bila zatvor. Postoji pretpostavka da je Španjola podzemnim tunelom bila povezana sa Donjim gradom, današnjim Starim gradom.
Danas je ovaj kulturno-istorijski spomenik prepusten sam sebi, propada i predstavlja veliku prijetnju svakome ko poželi tuda da prošeta. Zidovi se urušavaju, odnosi se kamenje iz zidova, nema nikakvog osvjetljenja ali ni upozorenja da ulazak može biti opasan. Iz Opštine tvrde da će se to uskoro promjeniti.
