Carska i Kraljevska Ratna mornarica Austro-Ugarske (K.u.K. Kriegsmarine) u svom sastavu imala je nekoliko ratnih i pomoćnih brodova koji su dobili imena po mjestima ili lokalitetima u Boki Kotorskoj. Tako je šesti i posljednji brod iz prve serije razarača klase „Tatra“ dobio ime „Orjen“, a mali parni remorker koji je službovao u Boki nosio je ime „Vermac“ (kasnije u Kraljevskoj Mornarici Jugoslavije služio kao tender pod imenom „Marljivi“, a u JRM kao PP-21), Po nekim podacima austrijskih i njemačkih pomorskih istoričara, za drugi brod iz serije od četiri krajem Prvog svjetskog rata naručena, ali nikada izgradjena razarača poboljšanog tipa „Tatra“ (ili klasa „Honved“), već je bilo odredjeno ime „Lovćen“ u spomen na planinu iznad Boke čijim su osvajanjem u januaru 1916, Austro-Ugari porazili Crnu Goru i natjerali je na kapitulaciju. Po gabaritima najveći od svih austro-ugarskih ratnih brodova koji su nosili imena po mjestima ili lokalitetima iz Boke, bio je veliki pomoćni brod za prevoz nafte i uglja SMS „Teodo“ (SMS –Seiner Majestät Schiff – Brod Njegovog Veličanstva), jedini ratni brod koji je ikada ponio ime grada Tivta. „Teodo“ je imao i veoma interesantnu sudbinu kojom se bavimo u ovom prilogu.
Karakteristike SMS „Teodo“
Pomoćni brod za snabdijevanje naftom i ugljem SMS „Teodo“ drugi je u klasi snabdjevačkih brodova tipa „Pola“. Dva broda za snabdijevanje gorivom svoje ratne flote K.u.K. Kriegsmarine nazvala je po imenima dva grada u kojima su funkcionisala njena dva najznačajnija pomorska arsenala – Puli i Tivtu. „Teodo“ se donekle razlikovao od svog starijeg blizanca „Pola“ jer je umjesto pramčanog skladišta za ugalj, na tom mjestu imao ugradjena čak 22 tanka u kojima je mogao ukrcati ukupno 1.200 tona nafte. Stoga je i vanjski izgled broda bio nešto drugačiji jer na „Teodu“ nije postojala pramčana dizalica za iskrcaj uglja, pa je taj brod, za razliku od „Pole“ koja ih je imala četiri, posjedovao samo 3 karakteristične velike palubne dizalice za manipulaciju ugljem.
SMS „Teodo“ izgradjen je kao novogradnja broj 501 u brodogradilištu „Stabilimento Tecnico Triestino“ u Trstu. Njegova kobilica položena je 8.januara 1913, a porinuće je uslijedilo 5.januara 1915. Zbog ratnih dejstava na obližnjem italijanskom frontu, nedovršeni SMS „Teodo“ je 6.maja iste godine otegljen u Pulu gdje je u Pomorskom arsenalu obavljeno završno opremanje broda. Izgradnja SMS „Teodo“ završena je 10.februara 1916 u Puli, a nekoliko dana kasnije novi brod je i zvanično upisan u Flotnu listu austro-ugarske Ratne mornarice. Troškovi izgradnje broda iznosili su tadašnjih 3,5 miliona kruna.
SMS „Teodo“ imao je 6.651 BRT, nosivost od 7.000 tona i ukupni deplasman od 13.200 tona. Brod je bio dugačak 137,06 metara, širok 16, 92 metra, sa gazom od 7,7 metara, a pokretao ga je klipni parni stroj trostruke ekspanzije, snage 6.700 ks sa kojim je postizao maksimalnu brzinu od 14 čvorova.
Brod je bio naoružan sa dva protivavionska topa „Škoda“ kalibra 47 mm, a opsluživala ga je posada od 112 članova. Glavnu karakteristiku „Teoda“ predstavljale su 3 velike palubne dizalice-mosta, za to vrijeme potpuno nove i neuobičajene konstrukcije, vrlo slične današnjim prekrcajnim mostovima na modernim kontejnerskim terminalima. Iako se sa ovim dizalicama moglo prekrcati 110 tona na sat, ipak je trebalo punih 19 dana da 50 ljudi uz pomoć dizalica iskrca sav teret od 6.000 tona uglja. Dizalice su se mogle preklopiti, a u rasklopljenom položaju su virile 8,35 metara preko bokova broda.
Karijera SMS “Teodo” u K.u.K. Kriegsmarine
SMS “Teodo” je u operativnu upotrebu u K.U.K. Kriegsmarine uveden 17.februara 1916. Sa svojim blizancem SMS “Pola”, novi brod odmah je preuzeo najveći dio obaveza u snabdijevanju gorivom austro-ugarskih ratnih brodova stacioniranih u Šibeniku i Boki kotorskoj. Narednih mjeseci sa teretima nafte i uglja često plovi na relaciji Pula – Boka kotorska i natrag.
Dvadeset i drugog oktobra 1916 SMS “Teodo” je isplovio iz Pule za Boku sa prilično neuobičajenim teretom – 70 protivbrodskih mina za ojačavanje minskih baraža na prilazima Boki, kao i par hidroaviona za dopunu “Seeflug station Kumbor”, odnosno Stanice mornaričkog vazduhoplovstva u Boki. U junu 1918 godine SMS “Teodo” je vratio spašene mornare sa potopljenog austro-ugarskog bojnog broda SMS “Szent Istvan” iz Boke u Pulu, da bi 9.oktobra iste godine obavio i svoju posljednju ratnu plovidbu iz Boke do Rijeke gdje ga je i zatekao kraj Prvog svjetskog rata i kapitulacija Austro-Ugarske.
Kao saveznički ratni plijen, ovaj moderni i veliki transportni brod naredne, 1919 godine, plovi pod posebnom bijelo-plavo-bijelom zastavom, kako je propisala Antanta, već tada prevozeći ugalj za italijanske državne željeznice. Po članu 137. Sent-Žermenskog mirovnog sporazuma izmedju Austrije i sila Antatne, SMS “Teodo” je klasifikovan kao trgovački brod i službeno je 7.septembra 1920 kao dio ratnih reparacija, predan Ministarstvu transporta Republike Italije.
U italijanskoj službi
Pod novim imenom “Barbana”, nekadašnji SMS “Teodo” je do 11.jula 1923 služio italijanskoj državnoj željeznici, prevozeći ugalj za potrebe njenih lokomotiva. Prije nego što je uveden u upotrebu, italijanska državna željeznica je bivši austro-ugarski pomoćni transportni brod podvgrla remontu i rekonstrukciji, pa su tako na “Barbani” izvedeni radovi na modernizovanju pogonskog kompleksa, radovi na drugačijoj raspodjeli prostora u brodskim štivama, kao i na proširivanju grotala za ukrcaj tereta, što je na kraju rezultiralo i demontiranjem prepoznatljivih palubnih dizalica. “Barbana” je u ljeto 1923 stavljena pod nadležnost italijanskog Ministarstva mornarice i uvrštena u sastav RM Italije kao pomoćni brod. Već 16.maja 1926, zbog ulaska u operativnu upotrebu par novoizgradjenih mornaričkih tankera, italijanska Ratna mornarica iz svoje Flotne liste briše bivši SMS “Teodo” i prodaje ga privatnom vlasniku, brodarskoj kompaniji “Societa Anonima di Navigazione Garibaldi,” iz Djenove. Novi vlasnik brodu mijenja ime u “Barbana G”. Narednih 14 godina “Barbana G” plovi sjetskim morima kao običan civilni teretnjak, prevozeći ugalj i rudu željeza, da bi ga 10.juna 1940, u Sjevernom moru pred škotskom lukom Leith, zaplijenili Britanci kojima je tog dana Kraljevina Italija objavila rat, kao saveznik Hitlerove Njemačke u Drugom svjetskom ratu.
U britanskoj službi
“Barbana G” je odmah stavljena pod nadlženost britanskog Ministarstva ratnog transporta. Brod je dobio novo ime – “Empire Airman”, registrovan je u Bristolu i povjeren na upravljanje tamošnjoj brodarskoj kompaniji “Mark Whitwill & Son Ltd”. Za račun Ministarstva ratnog transporta “Empire Airman” se odmah uključio u visokorizični posao dopreme na britanska ostrva, Englezima izuzetno potrebnih industrijskih sirovina koje je njihova privreda u režimu ratne proizvodnje, trošila u ogromnim količinama. “Empire Airman” odredjen je za prevoz robe na najrizičnijoj ruti, od istočne obale SAD do Britanije, preko Atlantika kojim su tada suvereno gospodarile njemačke podmornice.
Njemački podmorničari, u to doba praktično neometeni od strane malobrojnih raspoloživih eskortnih brodova RM Velike Britanije, unosili su haos u konvoje trgovačkih brodova koji su preko Atlantika, dovozili teret na britanska ostrva. Taj period Drugog svjetskog rata od početka jula do kraja oktobra 1940, njemački podmorničari nazvali su “sretna vremena” zbog obilja ciljeva koji su im bili na raspolaganju i relativno slabih protivpodmorničkih mogućnosti Britanaca. U takvim okolnostima, “Empire Airman” je uspio da izdrži tek nešto malo više od tri mjeseca.
Pred torpedima “vučjeg čopora”
Nakon nekoliko sretno završenih putovanja preko Atlantika, “Empire Airman” se prvih dana septembra 1940 našao u kanadskoj luci Halifaks na obalama Nove Škotske. Tu je bivši SMS “Teodo” nakrcan sa preko 7.000 tona željezne rude, stigao iz luke Vabana i priključio se grupi od ukupno 42 teretna broda koji su sačinjavali konvoj HX-72. Konvoj predvodjen komodorom (najstarijim oficirom trgovačke mornarice) britanskim kapetanom H.H.Rodžersom na teretnjaku “Tregarthen”, imao je izuzetno slabo osiguranje koje je činila samo pomoćna krstarica (naoružani putnički brod) “Jervis Bay”. Medjutim, čak i ta slaba pratnja na tri četvrtine puta preko Atlantika ka Liverpulu u Velikoj Britaniji napustila je konvoj jer je “Jervis Bay-u” naredjeno da se pridruži drugom konvoju koji je plovio u obrnutom pravcu, prema Americi. Time je praktično HX-72 ostao bez ikakve zaštite sve dok se ne bi, par dana kasnije, primakao Britaniji kada mu se trebalo pridružiti pet manjih ratnih brodova i sprovesti ga do konačnog odredišta – luke Liverpul. Konvoj HX-72 imao je i nesreću da bude jedan od prvih na kome su Njemci isprobali svoju novu taktiku podmorničkog ratovanja – napad u tzv. “vučjem čoporu”. To podrazumijeva da prva podmornica koja otkrije konvoj ne napada, već poziciju trgovačkih brodova koje prati, javlja ostalim podmornicama u blizini. Tek kada se skupi dovoljno podmornica, one istovremeno, poput vukova u čoporu, napadaju na konvoj.
Upravo kada se predveče 20.septembra pomoćna krstarica “Jervis Bay” odvojila od konvoja i napustila ga, HX-72 je otkrila njemačka podmornica U-47 kojom je komandovao jedan od najboljih njemačkih podmorničkih asova, poručnik bojnog broda Ginter Prin. On je poziciju konvoja i njegov kurs odmah javio pretpostavljenoj komandi koja je u reon dejstva uputila sve raspoložive podmornice. Budući da je sav svoj bojevi komplet torpeda već utrošila u ranijem napadu na konvoj SC-2, U-47 je samo pratila HX-72 oko kojeg se do večeri 20.septembra već okupilo šest drugih njemačkih podmornica.
Napad je počeo oko ponoći 20. na 21. septembar kada je U-99 pod komandom takodje podmorničkog asa Ota Krečmera, torpedovala i potopila britanski teretnjak “Invershannon” od 9.154 BRT. Uprkos pokušaju komodora Rodžersa da se skretanjem konvoja pokuša otresti od progonitelja, U-99 je torpedima potopila i britanski teretnjak “Baron Blythswood” od 3.668 BRT, a zatim topovima oštetila i brod “Elmbank” od 5.156 tona kojeg je naredne zore, takodje topovskim granatama, dokrajčila U-47. Pred zoru je na poprište stigla i U-48 koja je odmah potopila “Blairangus” (4.409 BRT). Do noći 21.septembra napadu na HX-72 pridružile su se i podmornice U-65, U-38, U-43, U-32 i U-100. Upravo je ova posljednja, pod komandom još jednog asa, poručnika bojnog broda Joakima Šepkea, napravila pravo krvoproliće jer se vješti Šepke sa svojom podmornicom uspio ubaciti bukvalno usred konvoja, medju kolone nezaštićenih trgovačkih brodova. U noći 21. na 22. septembra Šepke je za samo nekoliko desetina minuta, torpedovao tri broda – “Canonesa” (8.286 BRT), “Torinia” (10.364 BRT) i “Dalcairn” (4.608 BRT). Nešto iza ponoći, pred periskop podmornice U-100 došao je i “Empire Airman” – Šepke je naciljao i ispalio torpedo koje je u 00.22 sata nekadašnji SMS “Teodo” pogodilo u pramčanom dijelu. Teško oštećeni brod medjutim, na opšte iznenadjenje, nije odmah potonuo, pa je pratnja konvoja HX-72 koja je u medjuvremenu stigla na poprište bitke, pokušala da ga spasi. U medjuvremenu, Šepkeova U-100 torpedovala je i na dno Atlantika poslala još tri broda – “Scholar” (3.940 BRT), “Frederick S Fales” (10.525 BRT) i “Simla” (6.031 BRT). Posada na teško oštećenom “Empire Airmanu” svim silama se borila da spasi svoj brod. “Empire Airman” je uzet u tegalj, ali je 23.septembra ipak potonuo na poziciji 55°11N/15°07W, oko 320 milja zapadno od obale Irske. Koliko je potonuće broda bilo iznenadno i brzo, svjedoči i podatak da se od 37 članova posade “Empire Airmana”, uspjelo spasiti samo njih četvoro. Njih je iz okeana pokupila i spasila britanska korveta “La Malouine” (K-46) i kasnije ih iskrcala u škotskoj luci Grinok. Nekadašnji SMS “Teodo” iznenada je, kao kamen, potonuo na 2.300 metara dubine i na dno Atlantika sa sobom povukao svog zapovjednika, kapetana Džona Brauna Rejnija i još 32 pomorca. Medju poginulima bilo je i čak sedam mladih pomoraca starih izmedju 15 i 19 godina. Imena svih nastradalih oficira i mornara sa broda “Empire Airman” i broda na kojem su plovili, uklesana su na spomenik “Tower Hill Memorial” u Londonu, podignut u čast svih pomoraca trgovačke i ribarske flote koji su stradali u britanskoj službi u oba svjetska rata i kojima je more postalo grob.
Tragedija konvoja HX-72 koji je izgubio 11 od ukupno 42 broda koji su ga činili i kada je poginulo 116 mornara, ostala je zabilježena u analima Drugog svjetskog rata kao jedna od najubjedljivijih pobjeda njemačkih podmorničara nad Britancima. Šepkeov smioni poduhvat da udje unutar konvoja i onda neometano napada bespomoćne trgovačke brodove donio mu je za samo jedno veče, učinak od potopljenih sedam brodova sa ukupno 50.340 BRT i Viteški krst kojim ga je Podmornička komanda njemačke Ratne mornarice odlikovala već 24.septembra 1941, samo dan nakon što je na dno Atlantika Šepke poslao i bivši SMS “Teodo”.
