U ovom članku analizirat ću porijeklo (još) tri tivatska toponima: Ruljina, Seljanovo i Pine. Recimo da ovaj članak- kao i onaj u kojem sam analizirao porijeklo tivatskih toponimâ Lastva, Pasiglav i Činovica– predstavlja dio jedne opštije studije o- u perspektivi- analizi svih tivatskih toponimâ; naravno onih čiji su nazivi zanimljivi za naučnu obradu, kaže prof. dr Miomir Abović.
Kad bismo laike u oblasti lingvistike pitali od čega vodi porijeklo toponim Ruljina, najčešći odgovor vjerovatno bio bi da je u pitanju augmentativ izveden sufiksom – ina od imenice rulja. Imenicu rulja “Rečnik srpskoga jezika” leksikografski određuje kao “neuređen, neorganizovan, nedisciplinovan skup, masa ljudi, gomila, svetina, ološ” (Rečnik srpskoga jezika, str. 1177, Matica srpska, Novi Sad 2007.). Ova imenica, dakle, već u svom osnovnom obliku ima pežorativno značenje. Augmentativni sufiks – ina to značenje dodatno bi pojačao, pa bi- u okviru ove eksplikacije- smisao toponima Ruljina bio “mjesto gdje živi svjetina, neugledna skupina ljudi”. Ovo objašnjenje- ma koliko na prvi pogled izgledalo mogućim, štoviše vjerovatnim- ipak moramo odbaciti i rješenje porijekla i smisla ovog toponima potražiti u drugom pravcu.
Taj drugi pravac tiče se dvije hipoteze koje najprije treba predstaviti, a zatim kritički propitati. Prva hipoteza sastoji se u tome da porijeklo i smisao toponima Ruljina valja tražiti u izvedenici sufiksom – ina od, moguće, dva glagola: ruljati i ruljiti. Ni jedan od ova dva glagola danas nije više u upotrebi, makar ne na teritoriji Boke Kotorske; pitanje je da li su se u Tivtu i Boki Kotorskoj pomenuti glagoli uopšte ikad i upotrebljavali u govornoj komunikaciji. Značenje prvopomenutog glagola „Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika“ Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti određuje kao „ a) (…) rikati, urlati plačući. Samo u rječniku Vukovu (…) (brülen- vom Kinde, ploro) i u Ivekovićevu (rulja na pr. derište kako, kad viče plačući; vidi brižditi, derati se, drečati, goluždriti se, guliti se)“; b) isto što riljati, riti, roviti“ (Rječnik JAZU, svezak 60, Zagreb 1954, str. 304.). Značenje drugopomenutog glagola isti Rječnik određuje kao:“ (…) roktati“. U prvom slučaju, u gramatičkom smislu, imali bismo izvedenicu sufiksom – ina od tvorbene osnove koju čini korijen rulj–; u drugom slučaju izvedenicu od (glagolske) osnove rulji- istim sufiksom. U okviru ove hipoteze postoje, dakle, tri mogućnosti tumačenja smisla toponima Ruljina: Ruljina može biti „mjesto na kojem neko plače“, „mjesto na kojem neko (neka vrsta životinje) ruje, rilja“ i/ili „mjesto na kojem nešto rokće“.
Sva tri objašnjenja smisla toponima Ruljina– navedena u okviru ove prvopredstavljene hipoteze- podjednako su vjerovatna i moguća. Štoviše, postoji jedan momenat na temelju kojeg bismo jednom od navedenih tumačenjâ mogli dati i prednost. Naime, na istoj strani šezdesete sveske „Rječnika hrvatskoga ili srpskoga jezika“ JAZU na kojoj je leksikografsko određenje glagolâ ruljati i ruljiti, nalazimo i leksikografsku odrednicu Rulina. U pitanju je toponim koji je zabilježen u narodnoj pripovijeci „Čegar sam bila lani hči, sem letos mati“- pripovijeci koju je slovenački jezikoslovac Davorin Nemanič poslao- iz Pazina u Istri 1884. godine- slovenačkom literarnom časopisu „Ljubljanski zvon“ (literarni mjesečnik koji je postojao od 1881. do 1941.). U napomeni uz leksikografsku odrednicu Rulina stoji da je smisao ovog toponima „puer plorans“: dječak koji plače. Dakle, mogli bismo reći da u okviru teorije o porijeklu i smislu toponima Ruljina, gdje se rješenje za porijeklo i smisao tog toponima vidi u izvedenici sufiksom – ina od glagola ruljati ili ruljiti, veću vjerovatnoću- u odnosu na druga dva navedena- ima objašnjenje „mjesto na kojem neko plače; mjesto na kojem plače dječak“. Ovim smo iscrpili ono što se moglo reći o porijeklu i smislu toponima Ruljina u okviru razmatrane hipoteze.
Postoji, međutim, i druga hipoteza o porijeklu i smislu ovog toponima. Suština te hipoteze je u tome da je Ruljina nastalo od ranijeg Vruljina, gubitkom inicijalnog v-. Vruljina bi bila izvedenica sufiksom – ina od imenice vrulja, čije značenje „Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika“ JAZU fiksira kao „mjesto, gdje voda izbija u ključevima kao da vrije, izvor, vrelo“ (Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, svezak 89, Zagreb 1974., str. 579). Isti Rječnik, na istoj strani, navodi i toponim Vrulja: a) kao ime potoka između Omiša i Makarske; b) kao ime morske uvale između Omiša i Makarske; c) kao ime zemljišta, kod sela Krnjevića u trebinjskom kotaru u Hercegovini i d) kao ime naselja, sela u pljevaljskom kotaru u Crnoj Gori. Konačno: na strani 580. osamdeset devete sveske „Rječnika hrvatskoga ili srpskoga jezika“, nalazimo i toponim Vruljina, zabilježen u Lici.
Upravo pomenuta hipoteza, po mom mišljenju, ona je kojom se ispravno objašnjava porijeklo i smisao toponima Ruljina. Ono što ovu hipotezu čini vjerodostojnom prije svega je to što je ista u skladu sa zemljopisnim karakteristikama: karakteristikama koje često igraju presudnu ulogu u nominaciji nekog naselja. Kroz naselje koje danas nosi naziv Ruljina zaista prolazi potok koji- u danima kada intenzivno pada kiša- izvire u granicama tog naselja, pri čemu voda izbija u ključevima, kao da vrije, baš kao što se i navodi u opisu leksikografske odrednice vrulja u „Rječniku hrvatskoga ili srpskoga jezika“ JAZU. Na osnovu te značajke terena- koja je u percepciji ljudi očito bila suštinska i presudna za nominaciju tog naselja- od imenice vrulja sufiksom – ina deriviran je, prvobitno, toponim Vruljina; kasnije se, kako sam ranije u članku već pomenuo, gubljenjem inicijalnog v– Vruljina transformisalo u današnje Ruljina. Gubljenje v ispred r ne predstavlja izazov za objašnjenje: radi se o uprošćavanju inicijalne sonantske grupe vr. Valja reći i ovo: činjenica što je ova, drugopomenuta, hipoteza ona koja na adekvatan način objašnjava porijeklo i smisao toponima Ruljina ne znači da ona prvopomenuta nema nikakvu naučnu validnost; ista i dalje fungira kao jedan apsolutno smisleni teorijski konstrukt koji ima svoju logičko-spoznajnu vrijednost.
Reklo bi se da nema ničeg nejasnog i, u naučnom pogledu, zanimljivog kad su u pitanju porijeklo i smisao toponima Seljanovo. Ovdje nesumnjivo imamo izvedenicu sufiksom – ovo/- evo od određene imeničke gramatičko-tvorbene osnove (u ovom dijelu članka namjerno izbjegavam reći od koje). Što se tiče sufiksa – ovo/- evo, znameniti srpski lingvist Ivan Klajn kaže da je isti „ (…) skoro isključivo toponomastički sufiks, zastupljen u velikom broju dobro poznatih, više ili manje motivisanih imena: Takovo, Kladovo, Prahovo, Kupinovo, Grahovo, Stražilovo, Hopovo, Žarkovo, Sarajevo, Smederevo, Kraljevo, Valjevo, Pančevo, Braničevo, Preševo itd. (…)“ (Ivan Klajn, „Tvorba reči u savremenom srpskom jeziku, vol. 2“, Beograd 2003.). Dakle, sufiks ne predstavlja problem. Problem ne predstavlja ni leksem od kojeg je izveden toponim Seljanovo: sasvim je jasno da je u pitanju leksem seljanin. Za (lingvističku) analizu zanimljiva je, međutim, gramatičko-tvorbena osnova od koje je izveden ovaj toponim. Jer: od gramatičko-tvorbene osnove seljanin- očekivali bismo toponim *Seljaninovo, a ne Seljanovo. Logično se postavlja sljedeće pitanje: odakle oblik Seljanovo– kao rezultat formalnog uobličenja ovog toponima- a ne *Seljaninovo? Odgovor na to pitanje moramo potražiti u dalekoj prošlosti našeg jezika. Još od prvih svjedočanstavâ slavenske pismenosti- spomenikâ staroslavenskog jezika- kod pojedinih imenica muškog roda nalazimo singulativni sufiks – in: građanin, tiranin, gospodin, seljanin itd. Ovaj sufiks posebno je produktivan pri derivaciji etnikâ: Srbin, Jevrejin, Bugarin, Turčin itd. Singulativni u određenju sufiksa – in znači da ovaj sufiks ima tu neobičnu osobinu da se upotrebljava samo u jednini. U množini imenicâ kod kojih se javlja u jednini taj sufiks se gubi, pa kod tih imenicâ dobijamo dvojaku gramatičku osnovu: jednu u jednini, drugu u množini. Npr., kod imenice seljanin, od koje se gradi toponim Seljanovo, odnos nominativa jednine i nominativa množine je seljanin : seljani; to znači da je gramatička osnova u jednini seljanin-, a u množini seljan-. Sad, kad smo, što bi kazali domicilni Tivćani, postavili fundamentu kako Bog zapovijeda, rješenje je razvidno i lako: toponim Seljanovo izveden je od gramatičko-tvorbene osnove seljan-, što je zapravo osnova imenice seljanin u množini, u kojoj se gubi sufiks – in. Glasovni lik Seljanovo rezultat je, dakle, tvorbe ovog toponima od množinske osnove imenice seljanin: osnove seljan-. Što se tiče smisla toponima Seljanovo, njega možemo protumačiti kao „prostor, zemljište koje je u suštinskoj vezi sa seljacima, na kojem žive i koje obrađuju seljaci“.
Na kraju (a s obzirom na to da je u pitanju centar Tivta, možda je trebalo da bude na početku) dolazi na red i objašnjenje porijekla i smisla toponima Pine. Rješenje koje u ovom članku predlažem je sljedeće: Pine vodi porijeklo od apelativa pinija; značenje ove lekseme „Veliki rječnik hrvatskoga standardnog jezika“ određuje kao „sredozemno crnogorično drvo iz porodice borova s jestivim sjemenkama“ („Veliki rječnik hrvatskoga standardnog jezika“, Školska knjiga, Zagreb 2015., str. 1047). Naravno, i ovdje je potrebno nekoliko dodatnih objašnjenjâ; preciznije dva. Prvo: Pine je nastalo od apelativa pinija u obliku nominativa množine te (zajedničke) imenice: pinije. Postavlja se, međutim, pitanje kako smo od pinije dobili Pine. Baš to je suština objašnjenja broj dva: intervokalno (u položaju između dva samoglasnika) j, zbog slabe čujnosti, u našem jeziku sklono je gubljenju. To se desilo i u slučaju našeg toponima: u leksemi pinije j između i i e izgubilo se u govoru; na taj način dobili smo oblik *pinie. Sljedeća faza u nastanku toponima Pine je tzv. regresivna asimilacija (asimilacija kod koje prvi glas prima obilježje drugog): vokal i u *pinie asimilovao se, dakle, vokalu e, koji mu slijedi. Na taj način dobili smo današnji glasovni lik naziva centralne tivatske rive- Pine. A taj naziv govori nam i o tome da su na potezu današnjih Pina i/ili u njegovoj neposrednoj blizini nekad postojale pinije, to jest mediteranski borovi.
Proučavanje tivatske toponimije zanimljivo je već i samo po sebi, a utoliko je zanimljivije što se radi o nazivima koje gotovo svakodnevno izgovaramo, a većina nas nikad se ne zapita i/ili nije se zapitala o njihovom porijeklu i smislu. Ubijeđen sam da bi mnogi Tivćanke i Tivćani voljeli da saznaju od čega vode porijeklo i koji je smisao, npr., toponima Vrmac i Luštica. Ali o tome u nekom narednom članku.
/prof. dr Miomir Abović/
