Piše: Antun Sbutega
STAV: Uprkos viševjekovnoj i bogatoj istoriji Boke Kotorske, na djelu je kontinuirana devastacija kulturnog nasljeđa i pomorstva
Ovih dana su objavljene vijesti o opasnosti da UNESCO izbriše Kotor sa liste svjetske kulturne baštine i o kolapsu Crnogorske plovidbe Kotor. To je rezultat procesa koji ugrožavaju grad i državu.
Istorija civilizacije počinje stvaranjem gradova. Riječ civilizacija potiče od latinske riječi civitas, grad (odnosno zajednica građana jer je riječ za grad u fizičkom smislu urbs). I istorija prostora današnje Crne Gore počinje osnivanjem gradova na obali. Jedini grad u unutrašnjosti je bila Duklja, uništena od barbara u VI-VII vijeku. Do XVI v. nema drugih gradova u unutrašnjosti, koje su zatim osnovali Turci. Cetinje je postalo grad tek u XIX vijeku. Sa svim poštovanjem za druge gradove, Kotor ima najbogatiju istoriju i kulturno nasljeđe koje je od UNESCO-a proglašeno svjetskom kulturnom baštinom 1979. (prije Venecije, Rima, Vatikana Firence i Beča). Kotorska utvrđenja su ušla na UNESCO-vu listu 2017. a Bokeljska mornarica 2021.
Istorija
Od početka istorije duge 2.000 godina Kotor je vezan za more i pomorstvo, što svjedoči legenda o njegovom nastanku; vila je savjetovala osnivače grada da ga ne grade u brdu, već na obali kako bi more bilo izvorom njihovog blagostanja. Kada je Rimsko carstvo 395. g. podijeljeno na Istočno i Zapadno, Kotor je pripao Zapadu, što je odredilo njegovu istoriju. Od ranog srednjeg vijeka je imao sve elemente zapadno evropskog grada; biskupiju, sveca zaštitnika, komunalno uređenje, veliku autonomiju, plemstvo, građanstvo, statut, bratovštine, razvijenu privredu (zanatstvo, manufakturu, trgovinu, pomorstvo), utvrđenja i sposobnost da se brani. Kotor sa okolinom je jedini dio današnje Crne Gore koji nije nikada bio osvojen od Turaka i pored brojnih opsada i napada sa kopna i mora. Poslije turskog osvajanja Herceg Novog i Risna 1482, Crne Gore Crnojevića 1496, dobrovoljne predaje Grblja sultanu 1497. te turskog osvajanja Ulcinja i Bara 1571 g., Kotor je vjekovima bio krajnja granica kršćanske Evrope prema Osmanskom carstvu. Uspijevao je da odoli napadima zahvaljujući tome što je bio dio Mletačke Republike te hrabrosti građana. Uprkos ratovima, opsadama, zemljotresima i epidemijama Kotorani i stanovnici gadova u okolini (Perasta, Prčanja i Dobrote) su postigli značajne rezultate na kulturnom planu: u arhitekturi, kiparstvu, slikarstvu, književnosti, muzici. Kotor i okolina su jedini u Crnoj Gori imali kulturnu istoriju analognu onoj drugih gradova Evrope; romaniku, gotiku, humanizam, renesansu, barok, prosvjetiteljstvo. Učestvovali su u sedam mletačko-turskih ratova dajući doprinos zaustavljanju širenja Osmanske imperije na Mediteranu, a sa snagama Svete Lige koju je osnovao papa (Papska država, Toskana, Venecija i Malteški red) su učestvovali u oslobođenju Risna i Herceg Novog, a zatim su osvojeni Krivošije, Majine, Brajići, Pobori i Grbalj. Iz mletačke Boke su u XVII vijeku počele akcije za oslobođenja Crne Gore, gdje je Venecija uspostavila prvu civilnu vlast, guvernadura, koji je bio Kotoranin. Boka je dobila svoj urbani i arhitektonski izgled u vrijeme mletačke vladavine, kada su uvezena ili stvorena od lokalnih stvaralaca brojna djela likovne umjetnosti, muzike, književnosti, filozofije, teologije i historiografije. Uprkos tome, u nacionalnoj historiografiji Mletačka Republika se naziva okupatorom, što je apsurdno; Kotor je sedam puta molio da ga Republika primi pod zaštitu. Zahvaljujući Veneciji, Kotor i Boka su ostali dio evropske civilizacije, a iz njih su se civilizacioni uticaji širili prema Crnoj Gori pod turskom vlašću. Tokom mletačke vladavine pomorstvo je pored svih problema dostiglo najveći stepen razvoja; Boka je krajem mletačkog perioda imala oko 700 jedrenjaka i oko 4.000 pomoraca.
U Evropi
Poslije burnih promjena nakon propasti Mletačke Republike i tokom Napoleonovih ratova, 1814. je počela vladavina Austrije koja je trajala do 1918. i u tom periodu Boka je bila integrisana u Evropu. I vladavina Austrije (od 1867. Austrougarske) se danas prikazuje kao okupacija zanemarujući činjenice; delegacija bokeljskih opština je tražila od austrijskog cara pokroviteljstvo, a dogovorom austrijskog i ruskog cara Boka je pripala Austriji, što je potvrđeno na Bečkom kongresu. Pomorstvo je bilo obnovljeno, a IvoVisinje bio prvi austrijski državljanin i Južni Sloven koji je sa svojim brodom oplovio svijet. Kada je brodarstvo na jedra propalo bokeljski pomorci su nastavili ploviti na brodovima AustrijskogLojda i osnivali svoja preduzeća u Trstu. Bokeljska mornarica je dobila novi statut, a Kotor je bio brzim parobrodima povezan sa Trstom, a odatle sa Bečom i Evropom. U Kotoru su osnovani gimnazija, pomorska i muzička škola. Bokelji su studirali u Beču i Pragu, a nastavljen je razvoj književnosti, umjetnosti i muzike. Kotor i Boka su bili ekonomski i kulturno bitni za Crnu Goru. Austrougarska je osnovala 1870. prvi put u Kotoru pravoslavnu episkopiju (ukinutu 1931). Don BrankoSbutegapiše da Boka početkom XX vijeka „nosi karakteristike kraja koji je u sebi spojio mletačko nasljeđe i austrijsku državno-pravnu uređenost“.
Negativan odnos prema Austriji je vezan za Prvi svjetski rat, ali se zaboravlja da nije Beč objavio rat Cetinju nego obrnuto. Crnogorska vojska je 1915. zauzela Budvu, a sa Lovćena je bombardovana Boka. Kad je austrijska artiljerija odgovorila, oštećena je Njegoševa kapela; nije tada srušena, već poslije rata, da bi kralj Aleksandar sagradio novu.
Iako nije bilo značajnog razvoja Kotora i Boke poslije Prvog svjetskog rata ipak je osnovano više malih brodarskih preduzeća, a najveće je bilo „Ad Boka“ (kasnije „Zetska plovidba“). U socijalističkoj Jugoslaviji je Bokeljska mornarica bila odvojena od vjerskih tradicija, ali su postignuti značajni rezultati u razvoju pomorstva i kulture, „Jugooceanija“ je bila jedan od najvećih jugoslavenskih brodara, osnovana je Viša pomorska škola, zatim Pomorski fakultet, Pomorski muzej, Istorijski arhiv, Institut za pomorstvo i turizam. Raspadom države i ratovima 1991–1999. Boka je bila dugo izolirana od svijeta, kolabirali su pomorstvo i turizam, a zaliv je postao baza italijanskih krijumčara.
Kulturna spona
Obnovom nezavisnosti Crne Gore i njenom težnjom za evropskim i euro-atlantskim integracijama Kotor postaje važan kao kulturna spona sa Zapadom. Najstarije postojeće institucije u Crnoj Gori su Kotorska biskupija (vjerovatno iz V v.) i Bokeljska mornarica (početak IX v.). Biskupija je duhovna vertikala Kotora, a Mornarica dokaz da je pomorstvo vjekovima izvor njegovog blagostanja i veza sa svijetom. U Kotoru je nastalo prvo poznato pisano djelo u državi (Andreacijeva povelja iz IX v.), kao i prva apoteka, prva bolnica, prvo pozorište, prva gimnazija, prva pomorska i muzička škola u državi. Godine 2009. je proslavljeno 1.200 godina od dolaska relikvija Svetog Tripuna u Kotor i osnivanja Mornarice, a 2016. g. 850 godina od gradnje katedrale. Kotorska utvrđenja i Mornarica su upisani od UNESCO-a na listu svjetske baštine, a dinamično se razvija turizam.
No, u toku su i negativni procesi: fizička i estetska devastacija ambijenta neadekvatnom i prekomjerenom gradnjom, Kotor, Perast i okolna naselja se, poput Budve, pretvaraju u kulise za turiste, gubeći domicilno stanovništvo, trgovi i ulice Kotora su prekriveni stolovima kafića i restorana, jedan dio crkava i zgrada još nije restauriran poslije zemljotresa 1979, a saobraćaj je haotičan. Dosadašnja upozorenja UNESCO-a nijesu dala rezultate.
Paralelno se odvija proces uništavanja pomorstva, čija kriza, koja je počela 1991, ulazi u završnu fazu, gašenjem brodarskih preduzeća. Crnogorska plovidba Kotor i Barska plovidba su od osnivanja osuđeni na propast jer su, pored korupcije, politički projekti u državnom vlasništvu sa nekompetentnim rukovodstvom. Školuju se pomorci koji plove na stranim kompanijama i ostvaruju ogroman prihod, ali nijesu dobro organizovani ni valorizovani.
Luka Bar je hronično u bijednom stanju, da ne govorimo o ribarstvu. Crna Gora je primorska, ali ne pomorska država sa nesposobnim i nepotrebnim Ministarstvom pomorstva. Stiče se utisak da je paralelni proces kulturne devastacije i kolapsa pomorstva, koji nijesu posljedica prirodnih nepogoda, ishod jednog svjesnog ili podsvjesnog nastojanja da se izbrišu dokazi pripadnosti ovog dijela države zapadnoj civilizaciji. Primitivni narodi i barbari su od početka istorije uništavali gradove. Tako su na ovim prostorima primitivni Sloveni i Avari uništili antičke gradove Epidaurus, Risan i Duklju, a u toku jugoslavenskih ratova novi barbari su opsjedali i bombardovali Dubrovnik, Vukovar, Sarajevo, Mostar i druge gradove.
Ubrzan proces
Postoje i mnogo suptilniji načini uništavanja gradova, kao što je falsifikovanje njihove istorije, brisanje njihovih temeljnih etičkih i kulturnih vrijednosti, njihovo pretvaranje u turističke komplekse. Uništavanje istorijskih kulturnih veza sa Zapadnom Evropom se čini kao dio projekta pretvaranja Crne Gore u srpsku Spartu pri čemu treba emarginiratiKotor, kao neku vrstu Atine, koji negira tezu da su grad i Boka od pamtivijeka izlaz na more tzv. srpskog svijeta. No ovaj proces nije počeo sa promjenom partija na vlasti 2020; počeo je ranije, kad je na vlasti u Kotoru i državi bila sadašnja opozicija, a sada je samo ubrzan. Latinska riječ civitas, a grčka polis ne znače samo grad, već i državu. Dakle, uništavanje kulturno najvažnijeg grada je pokušaj uništavanja države, odnosno njene evropske dimenzije i perspektive, njeno definitivno vezivanje za srpski i ruski svijet. U tome aktivno učestvuju brojne političke partije, državne i opštinske institucije, kao i mnogi pseudo intelektualci, aktivno i pasivno.
Pišem ovaj tekst bez iluzija da će on nešto promijeniti; moj motiv je intimni moralni i intelektualni imperativ. Nadam se da će Kotor prebroditi i ovu krizu kao i tolike tokom svoje dramatične i duge istorije, ako ne uz pomoć ljudi, onda uz pomoć svojih nebeskih zaštitnika Svetog Tripuna i Blažene Ozane.
/Antun Sbutega/
