Uspješna realizacija projekata valorizacije tivatske baštine

Od 2022. do 2024. godine, zahvaljujući sredstvima koja se zakonski izdvajaju za projekte valorizacije kulturne baštine, realizovan je niz stručnih, istraživačkih, konzervatorskih i edukativnih projekata usmjerenih na tivatsku baštinu.

Projekti su realizovani u okviru javnog poziva koji redovno raspisuje Turistička organizacija Tivat. TO Tivat je zakonski dužna izdvajati 10% prihoda od boravišne takse za arheološka istraživanja, konzervatorske i restauratorske radove, rekonstrukciju i promociju kulturnih dobara na teritoriji Opštine Tivat.

Stručna komisija o čijem sastavu odlučuje Skupština opštine Tivat, zadužena je za definisanje uslova prijave na Javni poziv i odluku o raspodjeli sredstava. Odluku usvaja TO Tivat te sprovodi njeno izvršenje.

Projekti usmjereni na baštinu tiču se stručne i šire javnosti, pa je i ovaj članak način da se ona upozna sa ciljevima i rezultatima.

Projekat „Obnova lastovskih suhozidnih međa”, KZU Napredak, 2023-2024.
Foto: KZU Napredak, Gornja Lastva

Valorizacija tivatske baštine – izazovi

Smisao termina valorizacija u kontekstu baštine danas se često gubi zbog njegove učestale primjene u različitim okvirima, često strogo ekonomskim. U kontekstu baštine, valorizacija je postupak kojim se utvrđuju kulturna vrijednost i status kulturnog dobra. Odluke o tome donosi Uprava za zaštitu kulturnih dobara.

Kulturno dobro može izgubiti svoju vrijednost, a onda i status, zbog čega je važno sprovoditi konzervatorske i druge mjere kojima se ono štiti od propadanja.

Radovi na zaštiti oštećenih ostataka zidnog slikarstava iz XIII vijeka u južnoj kapeli crkve Sv. Petra u Bogdašićima, Jasminka Grgurević, dipl.konz.-rest.
Foto: Marina Knežević

Da bismo baštinu valorizovali, odnosno pravno zaštitili, prvo je treba prepoznati, istražiti i učiniti dostupnom stručnoj i naučnoj ocjeni. U širem smislu, baštinu štitimo edukacijom o njoj, razumijevanjem materijalnog i nematerijalnog nasljeđa i odgovornim postupanjem prema njemu.

Prostor Tivta dio je zaštićene cjeline Bokokotorskog zaliva (UNESCO) zahvaljujući svojim specifičnim prirodnim i kulturnim vrijednostima. Međutim, fokus istraživanja i zaštite dugo je i dominantno bio usmjeren na prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora, zbog čega su mogućnosti koje otvara Javni poziv TO Tivat posebno važne.

Tivat je prirodno, istorijski i kulturološki neraskidivo vezan za čitavu Boku, ali i specifičan po svojim ambijentalnim cjelinama, kulturnim pejzažima i brojnim spomenicima koji čekaju da budu prepoznati kao kulturna dobra Crne Gore.

Baština koja izgubi integritet, propadne zbog nebrige ili neodgovarajućih mjera zaštite, trajno gubi kulturnu vrijednost, a onda i nestaje sa mape potencijalnih ili zaštićenih dobara.

Najteži gubitak je gubitak memorije – brisanje kulturnih informacija koje spomenici čuvaju u sebi i pamćenja ljudi kojima su ostavljene na brigu.

Stari austrougarski rezervoar u Velikom gradskom parku, ulazni objekat u toku izrade tehničke dokumentacije za konzervatorski projekat 2023. g. Evropski dom, Tivat, i Enforma doo, Kotor.

Zakon koji nalaže raspodjelu sredstava za projekte valorizacije kulturne baštine isti je za sve opštine, ali način sprovođenja i potrebe nisu. Komisija koja je vodila poziv od 2022. do 2024. godine u Tivtu, vodila je računa o stanju baštine i potrebama ove sredine, ali i o tome da način rada, poziv, odluke i rezultati budu transparentni.

U prvobitnom sastavu djelovali su Dejan Kandić, Dijana Đinović, Patricija Pobrić i, kao predsjednica, Maja Marović, da bi rad do 2024. godine nastavile posljednje dvije članice. Skupština opštine Tivat nedavno je donijela odluku o novom sastavu komisije,  a njen će rad biti nastavljen nakon što odluka stupi na snagu početkom novembra 2024. godine.

Odgovornost komisije za raspodjelu sredstava

Raspodjela sredstava za projekte valorizacije baštine, istraživanja, konzervacije i kulturne promocije dobara nije jednokratna briga. Kulturno nasljeđe teško može biti predmet odgovora na poziv koji se objavljuje jednom godišnje, baština je trajna briga. Uslovi konkurisanja zato se kontinuirano unapređuju i usklađuju s dugoročnim ciljevima u kontekstu istraživanja, očuvanja, stručne i pravne zaštite tivatskog nasljeđa.

Takav cilj nije jednostavan, posebno zato što je poziv specifičan. On nije usmjeren na jedan tip organizacija, nego mora uključiti nevladin sektor usmjeren na baštinu, pravne subjekte s odgovarajućim licencama za sprovođenje konzervatorskih mjera, privatna i pravna lica koja su vlasnici kulturnih dobara ili spomenika koji zahtijevaju mjere zaštite u cilju valorizacije. Nadalje su to ustanove koje čuvaju kulturna dobra ili se bave istraživanjem i prezentacijom baštine… To je čitav niz različitih subjekata za koje se moraju kreirati uslovi prijave na koje mogu svi odgovoriti, bez obzira na različit pravni status, i to tako da budu usklađeni sa zakonom.

Tabula Peutingeriana (Codex Vindobonensis 324), detalj segmenta VII, sa oznakom rimskog puta Batua (Budva) – Epitauro (Cavtat), korištena u publikaciji „Tivat u antičkim artefaktima” u okviru projekta „Kulturno nasljeđe antičkog Rima na prostorima Opštine Tivat”, NVO Crni Plat 2023.

Komisija pruža kontinuiranu savjetodavnu podršku, što omogućava uvid u stanje informisanosti o baštini i potrebama stručne i šire javnosti u ovom kontekstu.

Nadalje, članovi i predsjednica obilaze teren, prate izvođenje projekata, ostvaruju kontakt i savjetovanje sa kvalifikovanim licima i trude se motivisati ustanove i stručna tijela da se uključe što kvalitetnijim projektima. Rezultati treba da budu zdrava osnova za dalje projekte ali i za razvoj kulturnog turizma koji je etički usklađen sa zaštitom kulturnih dobara.

Integritet kulturnog dobra može biti narušen kako fizičkim propadanjem tako i neodgovornim postupanjem u njegovoj prezentaciji.

Stručna promocija publikacije realizovane u okviru projekta „TIVATSKA SOLILA – prezentacija izuzetnog kulturnog pejzaža”, Aleksandra Kapetanović, arh.-konz. i Milena Vrzić, arheolog, Expeditio, Kotor

Foto: Gradska biblioteka Tivat, 2024.

Tivatska baština – projekti od 2022. do 2024.

U periodu od 2022. do 2024. godine TO Tivat je raspisala tri Javna poziva za  za odabir projekata valorizacije kulturne baštine koji se odnose na arheološka istraživanja, konzervatorske i restauratorske radove, rekonstrukciju i promociju kulturnih dobara na teritoriji Opštine Tivat, dva redovna i jedan ponovljeni u okviru kojih je odobreno i realizovano ukupno osam projekata.

 Antičko nasljeđe Tivta

Dragan Rajčević, ispred NVO Crni Plat, obradio je tivatsko antičko nasljeđe, što je rezultiralo publikacijom „Tivat u antičkim artefaktima”. Projekat je podržan iz razloga Rajčevićevog dugogodišnjeg bavljenja tivatskom baštinom i izvanrednim poznavanjem terena. Mnogi lokaliteti danas su nepristupačni a i široj struci nepoznati.

1. Rajčević je učestvovao u terenskim istraživanjima na području Tivta kao fizički, ali i kao svojevrsni duhovni vodič kroz baštinu, koji sakuplja i čuva povijesno pamćenje mjesta s kojeg potiče.

Tema antičkog nasljeđa Tivta je zahtjevna i stvar dugoročnog stručnog i naučnog istraživanja, no Rajčevićev doprinos je važan jer je skrenuo pažnju na nju i ocrtao joj okvire. Projekat je prevazišao zahtjeve komisije zahvaljujući preglednom radu s obiljem literature, izvora i fotografija, dok je temeljni zahtjev bilo bilježenje podataka o lokacijama.

Zahvaljujući projektu, zapisane su geografske koordinate za svaki značajan lokalitet. To će poslužiti i izradi mape vrijedne za struku, širu javnost i razvoj turističke ponude u kulturne svrhe.

Prirodno i kulturno-istorijsko nasljeđe na teritoriji Tivta

KZU Napredak je realizovao projekat „Doprinos poznavanju prirodnog i kulturno-istorijskog nasljeđa na teritoriji opštine Tivat”. Projekat je bio usmjeren na turističke vodiče, koji su se odazvali u velikom broju s prostora čitave Crne Gore.

To je bila rijetka mogućnost da se struka, arhitekti i arhitekti konzervatori, kulturni radnici koji se decenijama bave tivatskom baštinom povežu sa osobama koje ju direktno promovišu. Uočen je hronični nedostatak mogućnosti takve vrste profesionalnog usavršavanja za vodiče, pa je projekat dobio izuzetne ocjene.

Kada se govori o promociji kulturnih dobara, mora se voditi računa o svim učesnicima procesa.

Predavanje na temu “Područje opštine Tivat kao dio Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora na Listi svjetske baštine UNESCO-a” održala je Aleksandra Kapetanović, arh.-konz.

Projekat je realizovan kroz šest predavanja koji su obuhvatili zaštićene prirodne lokalitete, najvažnije sakralne građevine, stare ljetnikovce Tivta, ambijentalne cjeline, odnosno Gornju Lastvu nekada i sada, Tivat u kontekstu zaštićenog područja UNESCO-a te kulturne objekte, institucije i manifestacije Tivta u XIX stoljeću do danas.

Predavanja su održali Marija Nikolić, arh., mr Zorica Čubrović, arh.-konz., Aleksandra Kapetanović, arh.-konz. i prof. Neven Staničić. Realizovan je terenski obilazak najvažnijih lokaliteta i objavljena publikacija u vidu brošure, sa sažetkom najvažnijih tema. Brošura je dostupna na stranicama TO Tivat: Prirodna i kulturna baština Tivta.

Rekonstrukcija starog austrougarskog rezervoara u Velikom gradskom parku

Veliki gradski park je zaštićeno prirodno dobro. Štoviše, to je cjelina izuzetnih kulturnih, istorijskih, urbanističkih i spomeničkih vrijednosti. Zapušten i skriven na istočnoj strani, na jednoj od najviših kota u parku je i stari austrougarski rezervoar za vodu. Izgrađen je kao dio vodovodnog sistema za potrebe mornaričke baze u Tivtu osnovane krajem 19. vijeka.

Stari austrougarski rezervoar za vodu u Velikom gradskom parku u Tivtu, ploča sa godinom 1899. na nadzemnom objektu. Foto: Marija Novaković.

Konzervatorski projekat rekonstrukcije i prenamjene rezervoara u galerijski prostor izradio je studio Enforma na čelu sa mr Marijom Novaković, arhitekticom konzervatorkom, i to u dvije faze. Prvu fazu izrade tehničke dokumentacije prijavio je Evropski dom a Novaković je  prezentovala javno i objavila rezultate kao stručni članak „Rezervoari za vodu u Velikom gradskom parku u Tivtu” u časopisu Boka 41.

Glavni konzervatorski projekat završen je 2024. i biće prezentovan na Stručnom skupu „Razgovori o baštini” 15. novembra 2024, zajedno sa ostalim projektima.

Rezervoari za vodu u Velikom gradskom parku u Tivtu, novoprojektovano s

tanje: galerijski i multimedijalni prostori – izvod iz projektne dokumentacije, Studio Enforma, maj 2023. godine

Izrada ovakvog projekta izrazito je složen proces. Izrađuje se u skladu s konzervatorskim uslovima koje postavlja Uprava za zaštitu kulturnih dobara i može ga izraditi isključivo licencirano lice. U medijima je izrada projekta promovisana kao početak obnove, međutim, radi se o realizaciji prvog u nizu koraka ka revitalizaciji prostora koja ima cilj očuvati i prezentovati izvorne vrijednosti kroz kulturnu namjenu.

Lastovski suhozidi

KZU NAPREDAK iz Gornje Lastve realizovao je i projekat „Obnova suhozidnih međa u Gornjoj Lastvi”. Gornja Lastva je lokalitet prirodnih i kulturno-istorijskih vrijednosti i popularno izletničko mjesto koje ugošćava brojne kulturne manifestacije.

Staro mediteransko selo prepoznatljivo je po kamenoj arhitekturi i suhozidnim konstrukcijama. Nekadašnjih zidara više nema, a konstrukcije su podložne urušavanju, pa je projekat njihove obnove, ali i obuke o održavanju, ključan za očuvanje ove ambijentalne cjeline.

Četiri osobe su savladale tehniku zidanja u suho, prezidane su urušene međe i uređena glavna seoska ulica.

Obnova lastovskih suhozidnih međa, KZU Napredak 2023-2024.

(Foto: KZU Napredak, Gornja Lastva)

Crkvica Sv. Antona, Belani

NVO Društvo prijatelja bokeške baštine realizovao je 2024. godine projekat „Sv. Anton Belani – baština u opasnosti”. Crkvica je zaštićeno kulturno dobro i nalazi se u sklopu nekadašnjeg ljetnjikovačkog imanja porodica Pima-Pasquali.

U okviru projekta obavljena su istraživanja i snimanja te objavljena publikacija sa svebuhvatnim pregledom svih dostupnih podataka o crkvici, prezentacijom rezultata snimanja novim tehnikama te novih, dosad nepoznatih podataka.

Današnji izgled stare crkvice Sv. Antona, Belani, Tivat. Foto: Marija Nikolić, 2024.

U realizaciji su učestvovale arhitektica Marija Nikolić, konzervatorka i restauratorka Jasminka Grgurević i arheolog mr Miloš Petričević. Publikacijom o kapeli Sv. Antona otvorene su zanemarene istraživačke i konzervatorske teme. Ona je ujedno platforma za nova istraživanja i smjernica za zaštitu ovog slojevitog kulturno-istorijskog spomenika.

Kapela je jedinstven primjer prostora s oslikom brojnih grbova kotorske vlastele te liturgijskim i istorijskim citatima iz različitih perioda objedinjenih unutar jednog kultnog konteksta.

Unutrašnjost kapele Sv. Antona, Belani, Tivat, djelovi oslika s grbovima i jednim od natpisa, koji citira Evanđenje po Mateju (“Euge, serve bone et fide…”, odnosno, “Valjaš, slugo dobri i vjerni…). Oslici pripadaju različitim periodima a propadaju zbog uticaja vlage.

Foto: Crkvica Sv. Anton Belani, Tivat, Društvo prijatelja bokeške baštine, 2024.

Zaštita zidnih slika u južnoj kapeli crkve Sv. Petra u Bogdašićima

JU Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore na čelu s Jasminkom Grgurević, konzervatorkom i restauratorkom iz Kotora, sproveo je prvu fazu konzervatorskog projekta zaštite zidnih slika u južnoj kapeli crkve Sv. Petra u Bogdašićima, Tivat.

Crkva je sagrađena u 13. vijeku na mjestu benediktinskog samostana.  Oštećene freske pripadaju prostoru južne kapele,  odnosno ostacima crkve koja je bila od  13. do 15. vijeka pravoslavna. Od 15. vijeka crkva je katolička. Crkva čuva dva natpisa, jedan na latinskom drugi na staroslovenskom jeziku i lijep je primjer „susreta dviju konfesija” koje čuvaju spomene jedna drugoj, odnosno sukcesije sakralnih objekata na istoj građevini.

Detalj freske iz južne kapele crkve Sv. Petra u Bogdašićima, Tivat, 13. vijek.

Zidne slike otkrivene su krajem 20. vijeka ispod različitih premaza i u vrlo su lošem stanju. Slikarstvo je blisko slikarstvu manastira Sopoćani.

 U okviru projekta urađena je fizičko-hemijska analiza maltera i bojenih slojeva, freske su očišćene od nečistoća, soli, ostataka maltera i premaza, oštećenja su konsolidovana (spriječeno je dalje osipanje ivica), urađena je analiza mjera uspostavljanja vizualno čitljive cjeline, odrađane su probe retuša, što je sve pratila detaljna tehnička i fotografska dokumentacija.

Kulturni pejzaž Tivatskih solila

NVO Expeditio realizovao je projekat “TIVATSKA SOLILA – prezentacija izuzetnog kulturnog pejzaža”.  U okviru projekta dopunjena je i prilagođena Studija zaštite kulturne baštine u specijalnom rezervatu „Tivatska Solila” (naručilac: Morsko dobro).

Tivatska Solila su prirodni prostor slanih močvara koji je korišten za eksploataciju gline i soli od najstarijih vremena. Zaštićena su kao specijalni rezervat prirode i upisana na Listu močvara od međunarodnog značaja.

Projekat je važan zbog manje pristupačnih podataka o Solilima kao kulturnom pejzažu koji obuhvata slojeve od antičkog nasljeđa na uzvišenjima Gomilica i Stržnica, preko ostataka srednjovjekovne solane, do elemenata glinene industrije i nove solane u moderno doba.

So je u srednjem vijeku značila moć i bogatstvo, pa je tivatski izvor bijelog zlata imao istorijski značaj za čitav kraj.

Expeditio je podrobnom studijom, objavljenom i na našem i na engleskom jeziku, obogaćenom istorijskim mapama, profesionalnim fotografijama i arhivskim podacima istaknuo Solila kao tačku koja spaja prirodne, kulturne i istorijske vrijednosti okolnog pejzaža. Time se bolje razumiju i kao važan element  u zaštićenoj kontakt-zoni Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora (UNESCO).

U okviru projekta urađene su i dvojezične info-brošure za distribuciju turistima.

Autorke Aleksandre Kapetanović, arhitektica konzervatorka, i mr Milena Vrzić, arheološkinja, organizovale su i prezentaciju knjige na samom lokalitetu. Direktorica Gradske biblioteke Tivat, prof. Vesna Barbić, opisala je prezentaciju kao čitanje u 3D, što je možda najbolji opis događaja.

Isti je pejzaž ostavio važan trag na ekspertski tim UNESCO-a i uvjerio u važnost ovoga područja za očuvanje svjetske baštine.

Kultura je priča koja se razvija kroz prostor i vrijeme, a Solila nam omogućavaju da taj kontinuum na prostoru Tivta bolje razumijemo.

„Razgovori o baštini” u okviru Novembarskih dana

U okviru Novembarskih dana 2024. planirana je prezentacija opisanih projekata za stručnu i širu javnosti. Skup RAZGOVORI O BAŠTINI:  Kulturna riznica Tivta – budućnost istraživanja i brige za nasljeđe organizuje mr Maja Marović, istoričarka umjetnosti, uz podršku TO Tivat, odnosno Opštine Tivat. Skup je planiran za 15. 11. 2024.  s početkom u 9.30 u Multimedijalnoj sali Opštine Tivat, a o detaljima će javnost biti blagovremeno obaviještena.

Skup će biti i edukativnog karaktera. Ideja je da se omogući dublji razgovor i projektima i ciljevima, pitanjima istraživanja i zaštite baštine, bolje razumije stručni rad odgovornih lica i omogući publici da dobije odgovore ili smjernice na baštinske teme koje ih zanimaju.

Javni poziv biće ponovo raspisan a odluke o projektima za 2024. godinu donijete nakon što stupi na snagu imenovanje novih članova komisije.

U toku je i distribucija najvažnijih stručnih publikacija realizovanih u okviru Poziva (gradske, školske i fakultetske biblioteke, biblioteke muzeja, arhiva i najvažnijih institucija).

Na podsticaju i sistemskoj podršci treba zahvaliti Turističkoj organizaciji Tivat, posebno nekadašnjoj direktorici Danici Banjević, direktorici Nini Lakičević i menadžerki mr Silvani Brguljan.

Autorka: Maja Marović, mag. hist. art. et mag. philol. slav. merid.