Piše: Siniša Luković
Sredinom 19. vijeka Ratna mornarica Austro-Ugarske (K.u.K. Kriegsmarine) uviđa izvanredna geostrateški položaj zaliva Boke Kotorske koji omogućava laku kontrolu nad južnim Jadranom i Otrantom, te dejstva na tom mjestu stacioniranih ratnih brodova u Egeju i na centralnom Mediteranu. Stoga Austro-Ugarska počinje postepeno uređivanje i opremanje Boke kao ratne luke, druge po važnosti svoje pomorske baze nakon Pule, gdje je bila koncentrisana glavnina flote K.u.K. Kriegsmarine.
Do izbijanja Prvog svjetskog rata 1914, Boka je pretvorena u jednu od samo tri tkaozvane pojasne tvrđave u austrougarskom Carstvu.
”Primorska tvrđava Boka”, kako joj je bio zvaničan naziv, pred Prvi svjetski rat bila je sastavljena od devet utvrđenih gradova, četiri oklopljena fora, 28 forova različitih veličina i namjene, četiri zaprečne tvrđave, devet forova-baterija, dvije torpedne baterije, dvije flankirne baterije, 13 zaprečnih utvrđenja, 22 baterije polustalnog tipa, 20 karaula, oko 20 raznovrsnih kasarni, dva utvrđena logora, četiri stražarska broda kao utvrđene vatrene tačke i ogromne infrastrukture koju su činile hiljade kilometara automobilskih i pješačkih puteva (preko 700 kilometara puteva napravljeno je samo na poluostrvu Luštica), osmatračnice, vodovodi i cisterne, željeznica, aerodrom u Sutorini, hidroplanska baza, radio-stanica Klinci, signalne stanice, pomorski Arsenal u Tivtu, žičara od Kotora do Njeguša, skladišta, radionice, magazini, stambene zgrade, bolnice, škole, groblja, krematorijum za spaljivanje otpada, čak i sportski tereni, kino i pozorišne dvorane, crkve…
Finansijska ulaganja u izgradnju svih tih objekata mjerila su se stotinama miliona kruna, a logističko-inženjerijski izazov bio je zapanjujući, jer je hiljade tona materijala, opreme i naoružanja nerijetko trebalo iznijeti na vrlo nepristupačne visove u zaleđu Boke.
U “Primorskoj tvrđavi Boka” Tivat i Kumbor imali su veoma značajnu ulogu koja im je omogučila da se upišu i na bukvalno prvi list istorije vazduhoplovstva na području današnje Crne Gore. Tu je, naime, izgrađena jedna od prvih hidroplanskih stanica u ovom dijelu svijeta, a sama Boka bila je pozornica prve upotrebe hidroaviona u ratne svrhe u svijetu uopšte.
Dogodilo se to na proljeće 1913. za vrijeme Drugog balkanskog rata, kada su na palubama austrougarskih bojnih brodova “Radetzky”, “Erzherzog Franz Ferdinad” i “Zrinyi” u zaliv dopremljena tri mala hidroaviona tipa “Donnet-Lévèque”. Vazduhoplovni kontingent koji je brodovima 23. marta 1913. prispio u Boku, pored hidroplana, činilo je i 14 pilota, izviđača i mehaničara. Uspostavljena je privremena hidroavijacijska baza, prvo u jednom od na brzinu adaptiranih velikih skladišta za ugalj u tivatskom Arsenalu, a odmah potom u Kumboru, pod komandom pilota, poručnika bojnog broda Vencela Vozečeka.
Prvo bombardovanje hidroaviona ciljeva na zemlji
Već krajem marta 1913. austrougarski hidroplani S-8, S-10 i S-12 redovno i svakodnevno iz Tivatskog zaliva polijeću na misije izviđanja srpsko-crnogorskih borbenih operacija protiv Turaka na Skadru. Avioni i osoblje nakon premještaja iz Tivta, bili su smješteni u jednoj drvenoj baraci za čamce na obali na rtu Vrbanj u Kumboru, a djelovali su do 28. maja te godine. Provizornim statutom K.u.K. Kriegsmarine za pomorsko vazduhoplovstvo iz maja 1914, omogućeno je uspostavljanje daljnjih hidroplanskih stanica na istočnoj obali Jadrana, pored one glavne na ostrvu Katarina u Puli.
Tako je odmah već narednog mjeseca odlučeno da se u najjužnijoj luci monarhije, u Boki Kotorskoj, osnuje “Vazduhoplovna stanica flote” (Flottenflugstation) u Kumboru. Prva tri hidroplana tipa “Lohner E” u Kumbor su stigla već u julu i provizorno smještena u velikim šatorima postavljenim uz obalu Kumborskog tjesnaca. Odmah se počinje i sa gradnjom prvog drvenog hangara. Izbijanjem Prvog sjetskog rata nekoliko dana nakon toga, Hidroplanska stanica Kumbor dobija na značaju jer su njeni avioni i osoblje stalno angažovani za potrebe obližnjeg lovćenskog fronta, u podršci djelovanjima austrougarske kopnene vojske protiv crnogorskih trupa.
U avgustu 1914. u Kumboru se nalaze hidroplani E-18, E-20 i E-21 s posadama pod komandom novopromovisanog komandanta Flottenflugstation Kumbor Vencela Vozečeka.
Istorija se ponovno počinje pisati – 15.avgusta 1914. iz Boke polijeće austro-ugarski hidroavion E-18 sa poručnikom bojnog broda Konstantinom Maglićem za komandama koji uspješno bombarduje crnogorske položaje na prevoju Krstac na Lovćenu. Bio je to prvi slučaj na ovim prostorima u kome je jedan hidroavion bombardovao ciljeve na zemlji. Ohrabreni uspjesima, mornarički piloti iz Kumbora sve su agresivniji i smjeliji, tako da već 23. oktobra crnogorske položaje u okolini Bara, istovremeno napadaju tri hidroplana i to E-18, E-33 i E-34, a 9. novembra avion sa posadom koju su činili poručnik fregate Glauko Prebanda i narednik Dvoržak obavlja i prvi noćni napad na ciljeve u blizini Bara. Pored ovih, hidroavioni iz Boke redovno su vršili i zadatke izviđanja i snimanja neprijateljskih položaja, pa su zahvaljujući takvom njihovom angažovanju 1914. i 1915. nastale neke od prvih aero-fotografija današnje crnogorske teritorije. Krajem 1914, Flottenflugstation Kumbor broji pet hidroaviona, četiri oficira i 23 podoficira i mornara.
Oluja porušila šatore i hangar
Dana 11. decembra 1914. olujna bura porušila je šatore i privremeni drveni hangar Flottenflugstation Kumbor, prilikom čega su oštećeni svi hidroplani. U januaru 1915. završen je novi hangar, a dovođenjem 500 ruskih ratnih zarobljenika na prinudni rad, cijela stanica ubzano je izgrađena, tako da do kraja rata dobija još četiri velika hangara, radionicu za održavanje hidroplana, skladišta bombi, municije, benzina i rezervnih djelova, te barake za smještaj oficira i osoblja. Kumbor u avgustu 1916. godine dobija zvanični status “Seeflugstation” (Hidroplanska stanica Pomorskog vazduhoplovstva), a tokom čitavog rata odatle se veoma intenzivno leti u borbene misije nad Crnom Gorom, Albanijom, Italijom i Jadranom.
Misije su uključivale zadatke izviđanja, bombardovanja neprijatelja i spašavanja iz mora brodolomnika i oborenih vazduhoplovaca. Jedan austrougarski hidroplan tako je uzletio 17. oktobra 1914. iz Boke i bacio bombe na dva francuska hidroplana koja su bila na vezu u barskoj luci. Reuters je iz Rima javio da je još 8. septembra iste godine austrijski avion, opremljen mitraljezom, napao jedan od dva francuska hidroplana marke “Voisin” koja su letjela u izviđanju u okolini Bara.
Pilot Seeflug station Kumbor Glauko Prebanda prilikom šestog po redu prodora francuskih pomorskih snaga u južni Jadran jesen 1914. izveo je prvo bombardovanje na svijetu ratnog broda iz vazduha, bacivši nekoliko bombi na francuski oklopni krstaš “Waldeck Rousseau”.
Broj aviona i osoblja u Kumboru stalno je u porastu, tako da će ova hidroplanska baza sa samo 3-4 hidroaviona, koliko ih je imala na početku rata 1914., do septembra 1918. narasti na čak 45 aviona sa velikim brojem pilota, osmatrača i mehaničara. Za to vrijeme na mjestu komandanta, nakon poručnika bojnog broda Vosečeka, izmijenjali su se poručnik fregate Gotfrid fon Benfild (od 4.09.1914. do 12.09.1914), poručnik bojnog broda Hugo Okermiler (13.9.1914. – 27.5.1915.) i poručnik bojnog broda Dmitrije Konjović (od 28.9.1915. do kraja rata).
Napad na francusku podmornicu Konjovića i Železnog
Sredinom rata hidropiloti iz Kumbora opet ispisuju pionirske stranice svjetske istorije vojevanja na moru: 15. septembra 1916, leteći nazad iz Drača u Kumbor, austrougarski hidroplan L132 tipa “Lohner” sa posadom koju su činili pilot, poručnik bojnog broda Dimitrije Konjović i osmatrač, poručnik fregate Maksimilijan Severa, uočio je na oko 10 milja jugoistočno od rta Oštro, francusku podmornicu “Foucault” na površini mora.
Konjović je zajedno sa hidroplanom L135, u kojem su posadu činili poručnici fregate Valter Železni i Oto fon Klimburg, odmah bombama napao francusku podmornicu. Tri od prve četiri bombe pričinile su teža oštećenja na francuskom ratnom brodu – akumulatorske baterije i elektro motori su oštećeni, voda je prodirala u podmornicu i “Foucault” je polako počeo da tone. U narednih skoro pola sata prestravljena posada zgroženo je posmatrala kazaljke dubinomjera. Teško oštećeni “Foucault” lagano je tonuo u dubine Jadrana. Mornari su se očajnički borili da zaustave prodor vode i podmornici vrate pogon. Kada se već sve činilo izgubljenim, a “Foucault” potonuo do dubine od 80 metara gdje je već prijetila opasnost da vodeni pritisak prosto zdrobi trup, Francuzi su uspjeli da isprazne balastne tankove i tako usmjere podmornicu ka površini.
Čim se “Foucault” ponovno promolio iz morskih dubina, austrougarski hidroplani su ga ponovo napali, nanijevši podmornici nova oštećenja. Komandant “Foucaulta”, poručnik bojnog broda Leon-Anri Devan, naredio je posadi da napusti brod. Vidjevši da Francuzi izlaze na palubu i skaču u more, piloti Konjović i Železni, odustali su od daljeg napada i preostale bombe ispustili daleko od “Foucaulta”. U izuzetno hrabrom ali i galantnom činu, austrougarski piloti su potom svoje hidroplane spustili na uzburkanu površinu Jadrana i dovezli se u blizinu “Foucaulta”, koji je tonuo.
Konjović i Železni su na svoje avione primili svih 29 članova posade francuske podmornice, a ona je ubrzo zauvijek nestala pod valovima Jadrana. Pretrpani hidroavioni više nisu mogli poletjeti. Ipak, Austro-Ugari nisu željeli da napuste svoje malopređašnje neprijatelje – francuske brodolomnike, već su ih držali na svojim avionima sve dok iz Boke nije doplovila austrougarska torpiljarka Tb 100M, preuzela posadu “Foucaulta”, i odvela je u Tivat. To što su upravo postali prvi ljudi u svjetskoj istoriji ratovanja koji su iz aviona potopili podmornicu, za Konjovića, Železnog i njihova dva saborca bilo je manje bitno od plemenite želje da viteški pomognu savladanom protivniku i spasu sve francuske podmorničare. Zbog svog vojničkog uspjeha, hidroavijatičari iz Kumbora dobili su brojna austrougarska odlikovanja i priznanja. Otmeni gest odavanja počasti protivniku, kakav je rijedak slučaj u svijetu, stigao je i od samih Francuza koji su, doduše sa 52 godine zakašnjenja, odlukom svoje Vlade od 14. decembra 1968. Dimitrija Konjovića odlikovali medaljom za iskazanu hrabrost, humanost i milosrđe u borbama na moru. Umjetnička grafika koja prikazuje scene spašavanja francuskih podmorničara tog septembarskog dana 1916. iz Jadrana pred Bokom Kotorskom i danas se nalazi na zvaničnom sajtu francuske Mornarice.
Kako je spaseno Miroslavljevo jevanđelje
Igrom slučaja, hidroplani iz Boke i njihov komadant – poručnik bojnog broda Dimitrije Konjović, Srbin rodom iz Sombora, upleli su se i u sudbinu kulturnog blaga južnoslovenskih naroda. Jednog zimskog dana 1916. Konjović je krenuo na zadatak u kome je trebalo da bombarduje brodove u albanskoj luci San Đovani di Medua, preko koje su se tada u Italiju evakuisali srpski i crnogorski vojnici nakon kraha frontova i austrougarskog osvajanja te dvije države. Među hiljadama vojnika i izbjeglih civila, na jedan od brodova ukrcavao se i budući srpski patrijarh Dimitrije, a ljudi koji su pratili blagajnu Kraljevine Srbije na brod su unijeli, u specijalno zapečaćenom paketu, i najstariju srpsku knjigu Miroslavljevo jevandjelje iz 12. vijeka. Skriven mutnim oblacima, nenajavljeno, unoseći paniku među onima koji su se pokušavali ukrcati na brodove, iskrsnuo je austrougarski hidroavion. Letio je veoma nisko. U luci je nastala panika jer su svi očekivali da će početi da padaju bombe. Međutim, na opšte iznenađenje, austrougarski hidroplan se, napravivši tri kruga iznad broda, udaljio i svoj smrtonosni teret umjesto na ljude, izbacio u more.
Niko od ljudi u San Đovaniju de Medui nije znao da je za komandama tog hidroplana austrougarski oficir Dimitrije Konjović. On je kasnije objasnio da je bombe bacio u more jer je vidio brodove pune civila, a to nikako ne može biti ratni cilj. Takva Konjevićeva čovječna, ali i potencijalno opasna odluka jer je mogao dospjeti pred prijeki vojni sud, spasila je brojne ljudske živote, ali i najstariji i najljepši spomenik srpske pismenosti – Miroslavljevo jevanđelje.
Nakon Prvog svjetskog rata i raspada Austro-Ugarke, Hidroplanska baza u Kumboru postaje najveća i najopremljenija baza novog Pomorskog vazduhoplovstva nove države – Kraljevine Jugoslavije. Sjedište u Kumboru imala je Treća hidroplanska komanda Pomorskog vazduhoplovstva Jugoslavije – najjača od sva tri takva segmenta koja su činila mornaričku jugoslovensku hidroavijaciju. Pred izbijanje Drugog svjetskog rata Treću hidroplansku komandu u Kumboru činili su: 1. hidroeskadrila (sastav: dva hidroplana tipa “ŠM” i šest hidroplana tipa “SIM XIV”), 11. hidroeskadrila (sastav: tri hidroplana tipa “ŠM”, tri tipa “IO”, tri tipa “Fizir”, dva tipa “SIM XIV” i jedan tipa “Heinkel”), 20. hidroeskadrila (sastav: pet hidroplana tipa “Dornier DoH”, jedan tipa “Dornier DoD”, dva tipa “PVT” i jedan hidroplan tipa “Fleet”), te 21. hidroeskadrila (sastav: sedam hidroplana tipa “Dornier DoW” i jedan tipa “Dornier DoD”).
Logistički dio Treće HK sastojao se iz tehničke radionice, četiri hangara sa navozima, dva trabakula, motorni čamci, skladišta ubojnog i potrošnog materijala i cisterne za benzin. Zanimljivo je da je mornarička postrojenja u Kumboru, kao i u cijeloj Boki, 25. septembra 1925. posjetio jugoslovenski kralj Aleksandar I Karađorđević, u pratnji tadašnjeg komandanta Kraljevske mornarice, viceadmirala Dragutina Price. Kralj je pred Tivtom izvršio smotru plovnih jedinica Mornarice – torpiljarki i minopolagača, obišao je tamošnji pomorski Arsenal, nakon čega je u Kumboru posjetio Mašinsku školu Mornarice i ovdašnju hidroplansku bazu. Na jednom od šest novih jugoslovenskih hidroplana tipa “Ikarus ŠM” kojim je upravljao kapetan korvete Nikša Nardeli, kralj Aleksandar i tada je poletio iz Kumbora na kraći let nad Bokom i Crnogorskim primorjem.
Drugi svjetski rat i kapitulacija
Pred izbijanje Drugog svjetskog rata, u Hidroplanskoj bazi Kumbor bile su stacionirane četiri eskadrile Pomorskog vazduhoplovstva Kraljevine Jugoslavije sa ukupno 37 hidroplana. Prvog dana rata Boku su napale četiri eskadrile italijanskih i njemačkih aviona, mahom bombardera za obrušavanje tipa “junkers Ju-87 štuka” i teških tromotornih bombardera tipa “savoia marchetti SM-79 sparviero”. Neprijateljski avioni napali su Tivat, Zeleniku, Kumbor, Dobrotu i jugoslovenske ratne brodove koji su se tada većinom nalazili na sidrištima u Kotorskom zalivu. Napad je prošao bez većih oštećenja za brodove, dok je manja šteta nanesena na obalnim instalacijama i objektima, među kojima i na dijelu objekata Hidroplanske baze u Kumboru.
Međutim, tamo nije bilo hidroplana jer su oni već po “Instrukciji br. 1 za rad u ratu” koju je na dan napada na Jugoslaviju izdao komadant Pomorskog vazduhoplovstva Kraljevine Jugoslavije, kapetan bojnog broda Nikša Nardeli, dislocirani na ratne položaje kod Orahovca i Dobrote u Kotorskom zalivu, odnosno između ostrva Sveti Marko i obale Krtola u Tivatskom zalivu, te kod Rosa u Hercegnovskom zalivu.
Dejstvo jugoslovenskih hidroplana u Aprilskom ratu, bilo je mnogo intenzivnije nego angažman brodova fliote Kraljevske mornarice Jugoslavije, pa su oni svakog dana polijetali na misije izviđanja akvatorijuma južnog Jadrana, kao i napada na neprijateljske baze i brodove u Albaniji i Italiji. U ovim dejstvima posebno se istakla 20.hidroplanska eskadrila Treće hidroplanske komande iz Kumbora, naoružana tada najmodernnijim hidroplanima jugoslovenskog Pomorskog vazduhoplovstva tipa “dornier Do-22”. To je bio metalni visokokrilac na plovcima koji su opluživala tri člana posade: pilot, izviđač i strijelac.
Izviđačko sjedište na hidroplanu tipa “DoH” bilo je opremljeno radio-uredjajem “Telefunken” i fotokamerom F=50 cm, tipa “Leschner”.
U sastavu 20. hidroplanske eskadrile neposredno pred izbijanje rata aprila 1941, bili su hidroplani tipa “DoH” evidencijskih oznaka 307, 309, 311 i 313, a tom je jedinicom komandovao izuzetno energičan i sposoban oficir – poručnik bojnog broda I klase Vladeta Petrović. Njegova eskadrila je u periodu od 6. aprila do 16.aprila 1941 izvela ukupno pet zadataka bombardvanja neprijateljskih snaga, kao i 16 zadataka dalekog izviđanja nad vodama južnog Jadrana, te nad Brindizijem, Barijem, Otrantom i Dračom. Dvadeseta hidroplanska eskadrila iz Kumbora bila je jedina nepokorena jedinica jugoslovenske kraljevske vojske u kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije, jer se pod komandom Petrovića, ta eskadrila organizovano, u periodu od 16.aprila do 24.aprila, povukla iz Boke, preko Grčke do Egipta. Pod zvaničnim nazivom “No 2. Yugoslav Squadron”, ili kolokvijalnim imenom “Abukirska eskadrla”, jedinica poručnika bojnog broda I klase Vladete Petrovića, nastavila je narednih godina da se bori u redovima saveznika – u sastavu 201.grupe britanskog RAF-a za podršku pomorskim snagama u istočnom Mediteranu.
Italijanske trupe u Boku Kotorsku ušle su 17.aprila kada je Kraljevina Jugoslavija i formalno potpisala kapitulaciju. Italijani su u Boki držali značajne vojno-pomorske efektive pod nadležnoću Pomorske komande koja je imala sjedište u Tivtu. U Kumboru su stacionirali svoju 183. eskadrilu hidroaviona koja je u svom sastavu imala hidroplane tipa “CANT Z.501 Gabbiano” i “CANT Z.506 Airone”, a kasnije je ovdje djelovala i njihova 149.hidroeskadrila naoružana takođe istim tipovima hidroplana.
Zanimljivo je da je prilikom kapitulacije Italije 8. septembra 1943, sa devet hidroplana tipa “CANT Z.501 Gabbiano” iz sastava 149. eskadrile, iz Kumbora za Taranto pobjeglo ukupno 80 Italijana. Kako se toliki broj ljudi mogao smjestiti u devet aviona koji su primali samo po pet članova posade, do danas je ostala nepoznanica i svojevrsni kuriozitet.
Za vrijeme italijanske okupacije od 17.aprila 1941 do 8.septembra 1943, italijanske kopnene, pomorske i snage hidroaviona iz Kumbora intenzivno su korišćene u sukobima sa partizanima i ustanicima. Tako su hidroplani 182.eskadrile iz Kumbora, prema italijanskim izvorima, tokom jula 1941, na ustanike bacili 180 bombi i ispalili preko 5.000 komada mitraljeske municije.
Italijane septembra 1943, kao okupatori u Boki, zamijenili su Njemci. Za razliku od prethodnika, Njemci u zalivu nisu držali jače pomorske snage – tu je bilo tek nekoliko manjih pomoćnih brodova, a u Boku su redovno uplovljavali i kraće se vrijeme zadržavali njemački torpedni čamci tipa “Schnellboote”, prilikom svojih akcija na južnom Jadranu. U Kumboru su i Njemci držali manji broj hidroaviona, a ovdje su bili stacionirani i djelovi njihovog 623. mornaričkog artiljerijskog diviziona.
Nakon oslobođenja Jugoslavije 1945. i formiranja nove Jugolsovenske Ratne Mornaricve, Hidroplanska baza u Kumboru je korišćčena još jedno kraće vrijeme, ali ni izbliza onako intenzivno kao prije Drugog svjetskog rata. Ovdje su tada tek povremeno navraćali vazduhoplovi iz sastava 122. hidroeskadrile JRV sa bazom u Diviljama kod Splita. Ova jedinica raspolagala je sa ukupno šest hidroaviona tipa Utva-66 H i DHC-2 Beaver, dvije amfibije tipa Short Sealand, dva helikoptera Siikorsky S-55 i jednim kurirskim avionom Ikarus Kurir H. Eskadrila je bila osposobljena za održavanje veze i transport danju i noću (premda su za noćno letenje bili osposobljeni samo hidroplani tipa DHC-2 Beaver), za ukazivanje pomoći i spašavanje na moru i za dnevno i noćno vizuelno izviđanje duž obale.
Ukidanje hidroavijacije u JRM i kraj veza Kumbora sa vojskom
Hidroavijacija u JRM je međutim, ukinuta početkom šezdesetih, a sa njome je prestala da postoji io dotadašnja Hidroplanska baza Kumbor. Veliki hangari u kojima su nekada održavani i smještani austro-ugarski, jugoslovenski, italijanski i njemački hidroplani, ostali su ipak sačuvani, a JRM ih je koristila za za razne druge svrhe tokom postojanja vojne baze u Kumboru u desetljećima nakon Drugog svjetskog rata. Na mjestu nekadašnje austro-ugarske Seeflug station Kumbor, za vrijeme SFRJ, nikla je jedna od najvećih kasarni u JNA uopšte, a koja je dobila ime “Orjenski bataljon” po partizanskoj jedinici što je djelovala u Boki početkom Drugog svjetskog rata. Baza je pored ostaloga, imala i manji heliodrom na koji su povremeno, najčešće tokom vježbi na južnom Jadranu, slijetali i protivpodmornički helikopteri tipa “Kamov Ka-25” i “Kamov Ka-28” iz sastava 784. helikopterske eskadrile iz Divulja, te helikopteri tipa “Mil Mi-8” i “Mil Mi-14 PL”. Na terenu fudbalskog stadiona koji se nalazio u krugu kasarne “Orjenski bataljon”, nisu rijedak prizor bili ni laki helikopteri JRV tipa “Aerospatiale SA-342 gazelle”.
Konačni kraj veze Kumbora sa vazduhoplovstvom i modernijm tehnologijama koje ga prate, došao je par godina nakon sticanja nezavisnosti Crne Gore 2006, kada je odlučeno da se iz Boke povuku sve preostale vojne jedinice, a ovdašnji mornarički zemljišni kompleksi prenamijene u turističke. Tako je 2012. završena i veza Kumbora sa vojskom koja je intenzivno trajala skoro vijek – kasarna “Orjenski bataljon” data je u dugoročni zakup kompaniji “Azmont Investment” koja je srušila sve ovdašnje vojne objekte uključujući i ukupno pet do tada sačuvanih hidroplanskih hangara. Dva od tih objekata bili su još iz vremena Austrougarske – podignuti još 1915. i 1916.
Austrougarski hangari iz Kumbora dimenzija 41 sa 36 metara, visine do 15 metara bili su najstariji objekti ove namjene na Balkanu, a vjerovatno i u Evropi, ali su smetali gradnji turističkog trizorta Portonovi pa ih je kompanija “Azmont” razmontirala i uklonila. Istorijski hangari u rasklopljenom stanju su poklonjeni Muzeju vazduhoplovstva u Beogradu, na molbu menadžmenta te kulturne ustanove. Plan je bio da se oba kumborska hangara ponovo podignu u Surčinu kod zgade Muzeja vazduholovstva koji bi u njima dobio kako dva izuzetno vrijedna nova atraktivna istorijska eksponata, tako i prostor za skladištenje i rad na starim avionima i helikopterima koji su u fazi restauracije. Muzej u Surčinu u kolekciji ima oko 200 vazduhoplova, ali u svojoj zgradi ima mjesto za izlaganje samo 45 letjelica, pa bi stari kumborski avio-hangari bili sjajna dopuna prostornih kapaciteta te kulturne ustanove. Ipak, ovaj plan do danas nije realizovan i istorijski avio-hangari iz Kumbora i dalje rasklopljeni u sekcijama, čame na livadi u Surčinu.
/S.Luković/
*Fond za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija
