Zahvaljujući svom geostrateškom položaju, zaliv Boke Kotorske je kroz istoriju imao uvijek poseban vojni značaj za onog ko je njime upravljao, pa su stoga kao popratni sadržaji uređenja i utvrđivanja Boke kao vojnog uporišta, ovdje nastajali i medicinski objekti kakve drugi krajevi današnje Crne Gore nisu nikada imali prilike ni vidjeti, ni koristiti.
Istovremeno, zbog bogatog iskustva osoblja koje je u njima spašavalo živote vojnika i liječilo i saniralo njihove teške povrede i ranjavanja u ratnim dejstvima, odnosno povrede tokom nesrećnih slulajeva na ratnim brodovima i podmornicama, vazduholooivnim udesima ili podvodnim incidentima, bokeljske vojne medicinske ustanove uvijek su imale visok stručni renome, kakav je bio nedostižan za mnoge „obične“ bolnice.
Iako je tradicija civilne medicine u Boki znatno duže jer je prvi ovdašnji ljekar Lucius Luscus Euscarpus ordinirao još u 3.vijeku, prvu striktno vojnu bolnicu u Boki uspostavila je 1668. Mletačka Republika. Objekat podignut unutar gradskih zidina u blizini Gurdića funkcionisao je do 1769. godine kada vanredni providur Epira Đovani Đusto, pod odluci Senata Mletačke republike, neposredno uz ovu, sagradio novu Vojnu bolnicu u Kotoru. On je, prema natpisu na pročelju zgrade koji i danas postoji, taj objekat podigao „za potrebe bolesnih vojnika, odmah nakon što je ugušena pobuna brđana“, a što upućuje na učešće mletačkih vojnika eliminisanju pobune u reonu Maina, Pobora i Brajića iznad Budve koja se desila za vrijeme vladavine Šćepana Malog u Crnoj Gori.
Dvospratna zgrada te mletačke Vojne bolnice bila je u „L“ obliku i zatvarala je cjelinu sa zgradom stare bolnice, oslonjenom na dio gradskih zindina prema jugu, a kompleks je sadržao i posebnu kuću za tadašnjeg glavnog vojnog ljekara. Prema sačuvanim podacima, ova bolnica je krajem 18.vijaka raspolagala sa bolesničkim sobama, zajedničkim prostorijama, kuhinjom, sobama za medicinsko osoblje i privremenom malom crkvicom sa oltarom. Kotor je u to vrijeme imao dva ljekara, apoteku i apotekara, te hirurga-brijača. U nekadašnjoj mletačkoj Vojnoj bolnici koja je tokom većeg dijela 19.vijeka služila i za vojne potrebe Austro-Ugarske, danas je smješten kotorski Centar za kulturu.
Nova Vojna bolnica u Kotoru a u kojoj su se mogli liječiti i civili, sagrađena je za vrijeme austro-ugarske uprave, 1875. godine u blizini Peluzice, na mjestu gdje se danas nalazi kotorska Opšta bolnica.
U hercegnovskom kraju više od tri vijeka – od 1687. pa do prve decenije 21.vijeka, djelovala je vojna bolnica. Na osnovu dokumentacije-arhivske građe, zna se da su mletačke vlasti po zauzeću Herceg Novog poslije dvovjekovne vladavine Turaka, u 17.stoljeću osnovale vojnu bolnicu. Nalazila se u Starom gradu, kao i civilna bolnica, uz crkvu kapucina Sv. Franje.
Boka je ipak, najpoznatija po velikoj Vojnoj (mornaričkoj) bolnici Meljine koju je sredinom 19.vijeka, na obroncima Savine u blizini nekadašnjeg velikog mletačkog lazareta (karantina) u Meljinama, počela graditi Austro-Ugarska.
Bečka carevina je inače, Boku tokom 19.stoljeća intentivno utvrđivala, gradila i razvijala kao svoju drugu po važnosti, vojnopomorsku bazu na Jadranu. „Primorska tvrđava Boka“ kako je bio zvaničan naziv ovog kompleksnog sistema utvršenja, forova, baterija, kasarni, skladišta, brodogradilišta, aerodroma, magacina i drugih vojnih objekata, iziskivala je i preduzimanje opsežnih mjera u cilju sanitetskog zbrinjavanja trupa u tvrđavi, ali i posada ratnih brodva koji su bazirali u zalivu. Iako su skoro svi tvrđavski objekti i gotovo svi brodovi što su bili na vezovima ili sidrištima u zalivu, imali vlastito sanitetsko osoblje i ambulante, moralo se sistematski i ozbiljno prići riješavanju složenijih medicinskih potreba koje su se neminovno javljale u bazi gdje je bilo nekoliko desetina hiljada vojnika i brojno civilno osoblje. Stoga su sagrađene ili u postojećim prenamijenjenim objektima, opremljene manje bolnice u Perastu, Kotoru, Budvi, kao i nove bolnice u tzv. utvrđenim logorima Crkvice, odnosno Njeguši kasnije tokom Prvog svjetskog rata i proboja lovćenskog fronta. Impozatni stari mletački karantin iz 1732. u Meljinama je prilagođen novim potrebama i dograđen, ali je vrhunac svega bila gradnja potpuno nove tzv. „Carske i Kraljevske Tvrđavske bolnice broj 2“ (K.u.K. Festungsspital Nr.2) u Meljinama.
Većina dokumenata o gradnji bolnice na žalost je izgubljena tokom Prvog i Drugog svjetskog rata, ali se iz onoga što se još može naći po bečkim arhivima, da naslutiti da je Austro-Ugarska otkupljivala zemlju za gradnju i širenje bolničkog kompleksa u Meljinama od polovine, pa sve do početka osamdesetih godina 19.vijeka i da je taj kompleks postepeno rastao.
Festungsspital Nr.2 bila je okosnica medicinskog obezbjeđivanja svog osoblja Primorske tvrđave Boka u složenijim hirurškim zahvatima i liječenja u slučaju težeg obolijevanja ili povređivanja. Osim prostorija za smještaj bolesnika, ljekara i medicinskog osoblja, bolnica je imala operacionu dvoranu, niz laboratorija, najmoderniji rentgen uređaj, ambulante, skladišta za materijal i opremu, veliku parnu praonu-vešeraj, čak i sopstvenu malu fabriku leda. U njoj je radilo par desetina ljekara opšte prakse i specijalista, te dosta nižeg medicinskog i pomoćnog osoblja. Osim za vojno osoblje, ona je povremeno pružala usluge i za civilno stanovništvo.
Kakav je medicinski kompleks u Meljinama napravila Austro-Ugarska prije skoro vijek ipo, svjedoči i podatak da je Vojna bolnica Meljine nakon Prvog svjetskog rata postala glavna Mornarička bolnica Kraljevine Jugoslavije. Kada je izbio Drugi svjetski rat u Jugoslaviji 1941., Mornarička bolnica Meljine imala je kapacitet od 280 kreveta a u njoj je radilo 35 ljekara-oficira, 11 civilnih lica i 216 podoficira i mornara. Bolnicu su za svoje potrebe tokom rata koristili Italijani i Njemci, a nakon oslobođenja 1945., Meljine su postale jedna od najvećih i najbolje opremljenih vojnih bolnica u nekadašnjoj SFRJ, a koja je pored ostaloga, imala i posebno odjeljenje za hiberbaričnu medicinu.
Kao što to danas u suočavanju sa epidemijom koronavirusa u Njujorku radi Vlada SAD koje je u tamošnju luku za ispomoć njujorškim medicinksim ustanovama, uputila i veliki brod-bolnicu kapaciteta 1.000 kreveta USNS „Comfort“ američke Ratne mornarice, tako su se brodovi-bolnice nekada obilato koristili i u Boki Kotorskoj.
Naime, tokom Prvog svjetskog rata, Carska i Kraljevska mornaica Austro.Ugarske mobilisala je više civilnih plovila, prvenstveno većih putničkih parobroda i opremila ih da služe za transport, ali i njegu ranjenika i bolesnika. Propisno označeni u skladu sa odredbama Ženevske konvencije (trup ofarban u bijelo sa velikom zelenom linijom i oznakama Crvenog krsta na bokovima, dimnjaci ofabrani u žuto sa istaknutom oznakom Crvenog krsta na njima), ovi brodovi bi uz svoje civilno ime, dobijali i službenu vojnu oznaku Spitalschiff (Bolnilki brod) i rimnksi redni broj. Tako ureženi i opremljeni da se na njima mogu izvoditi i operacioni zahvati, a ranjenivima i bolesnicima pružiti sva neophodna njega, ovi brodovi tokom Prvog svjetskog rata su stalno vozili po Jadranu, posebno na njegovom južnom dijlu, evakuišući ranjene, povrijeđene i bolesne austro-ugarske vojnike sa ratišta u Albaniji i Crnoj Gori prije njene kapitaluacije u januaru 1916. Pri tome su često dolazili i duže vrijeme boravili u Boki koja im je bila privremena baza.
Već na početku rata u ljeto 1914. austro-ugarska Mornarica mobilizuje i kao bolničke brodove oprema putničke parobrode „Baron Call“, „Africa“, „Elektra“, „Metkovich“ i „Tirol“ kompanije Lloyd Austriaco iz Trsta, dok je austrougarska Vojska kupila remorker „Lissa“ od Pomorske uprave Trsta da bi ga koristila za transport povrijeđenih i ranjenih vojnika unutar zaliva Boke Kotorske. Do kraja te godine godne bolničkim plovilima prevezena su 742 ranjenika.
Naredne godine nije bilo transporta ranjenika bolničkim brodovima, ali nakon pada Crne Gore i proboja sustrougarskih trupa u Albaniju, potreba za njima raste pa se kao bolnilki brodovi mobilišu i opremaju i parobrodi „Africa“, Wien“, „Helouan“, „Argentina“, „Oceania“, kao i „Graf Wurmbrand“ koji je pripadao poznatom tršćanskom brodovlansnku rodom iz Boke, Bogdanu Tripkoviću. Godine 1916. za transpor ranjenih i povrijeđenih vojnika unutar zaliva Boke mobilišu se i dva manja privatna broda – mali motorni jedrenjak „Tivat“ od 48 BRT, i parobrod „Szmos“ od 138 BRT. Aprila te godine bolnički brod „Tirol“ pred Dračom nalijeće na italijanskku morsku minu od čije eksplozije biva teško oštećen a u tom incidentu poginulo je 40 ljudi. Oštećeni „Tirol“ dotegljen je iz Albanije u Boku gdje je privremeno „zakrpljen“ da izdrži ostatak putovanja do brodogradilišta na sjevernom Jadranu gdje je popravljen i vraćen u službu.
Početkom 1918. Boka Kotorska dobija i svoj posebni, tzv. stacionarni bolnički brod – putnički brod „Sophie Hohenberg“ od 5.500 tona, kompanije Austro-Americana. Taj brod je još od početka rata 1914. bio vezan u Herceg Novom gdje je zbog svojih velikih frižidera u štivama, služio kao plutajuće skladište smrznutog mesa, da bi početkom 1918. „Sophie Hohenberg“ opremljena neophodnom medicinskom opremom i sa ukrcanim ljekarima i medicinskim sestrama, bila usidrena ispod Đenovića, gdje je služila kao stacionarni bolnički nbrod do kraja rata. Za razliku od drugih austro-ugarskih bolničkih brodova koji to nisu činili, „Sophie Hohenberg“ je u Boki povremeno u manjoj mjeri zdravstvene usluge pored vojnom osoblju, pružala i civilima. Inače, tokom tri posljendje godine rata, austrougarski bolnilki brodov transportovali su i na njima se liječilo ukupno preko 128.000 ranjenika i bolesnika.
IZ BOKE UNIŠTILI I BOLNIČKU VERZIJU ČUVENOG „TITANICA“
Zanimljivo je možda napomenuti i to da je iz Boke Kotorske, došla morska mina koja je 21. novembra 1916., kod grčkog ostrva Kea, uništila najveći brod potopljen u Prvom svjetskom ratu – britanski bolnički brod HMHS „Britannic“. Ovaj 271 metar dugi translatlantik od 53.200 tona deplasmana, blizanac je čuvenog „Titanica“, a stradao je od mine koju 28.oktobra 1916., u Kea kanalu u grčkim vodama položila njemačka podmornica U-73, prethodno isplovivši na taj ratni zadatak iz svoje baze u Đenovićima u Boki Kotorskoj.
/S.Luković/
