Piše: Aleksandar Saša Dender
PROLOG – GRAD OD 2.200 GODINA
Grad Kotor, na istom mjestu gdje je i sada, između mora, Gurdića i Škurde, postoji gotovo 2.200 godina, od prvog pomena 168. godine prije Krista pa do početka drugog milenija.Spominjao ga je Plinije stariji u II stoljeću nakon Krista kao ”opidum civius romanorum”, utvrđeni grad rimskih građana, u VI stoljeću za vrijeme cara Justinijana je razvijen grad koji ima i katedralnuu crkvu sa baptisterijem, a njegovi biskupi učestvuju na vatikanskim koncilima, u IX stoljeću dobija zaštitnika Sv. Tripuna o kojem, kao i o njegovoj crkvi u X stoljeću, piše i bizantski car Konstantin Porfirogenet, a ima i mornaricu, preteču današnje Bokeljske mornarice.Od XII do XIV stoljeća, zahvaljujući moru i svojoj trgovačkoj mornarici, doživljava svoj najveći procvat kao autonomni grad u državi Nemanjića i ima veze sa cijelim tadašnjim svijetom. Slijedeća četiri stoljeća za vrijeme Mlečana, od početka XV pa do kraja XVIII stoljeća, grad koji je svoju urbanu superiornost izgradio zahvaljujući pomorskoj trgovini, Mlečani postupno pretvaraju u vojno uporište radi odbrane od Turaka, mijenjajući ekonomski i socijalni karakter grada. Na račun zaštite koju je pružao Kotor, razvijaju se naselja u njegovom distriktu, Perast, Prčanj, Dobrota koji preuzimaju od Kotora pomorsku trgovinu, a taj trend se nastavio i od početka XIX do početka XX stoljeća, za vrijeme Austrije, kada je Kotor definitivno pretvoren u vojno-administrativni centar Boke Kotorske. Pojava parobroda i propast flote jedrenjaka Perasta, Prčanja i Dobrote, doveli su do prvog velikog vala iseljavanja iz distrikta, kada se nekoliko hiljada pomoraca, uglavnom katolika iselilo sa obiteljima za Austriju, što je značajno izmijenilo postojeće demografske, ekonomske, socijalne i kulturne odnose. Takav grad je i dočekao I svetski rat, nakon kojeg počinje njegovo propadanje i drama koja traje do danas.
ČIN PRVI – KRALJEVINA JUGOSLAVIJA –VAROŠIZACIJA GRADA
Sve je počelo u februaru 1921 godine kada je Kotor, nakon dvadeset stoljeća pripadnosti Dalmaciji i Zapadu, otrgnut iz svoje milenijumske identitetske sredine i sa svojom distriktom pripojen Istoku. Naime, Kotor i Boka Kotorska su ostali van nadležnosti srpske vojske koja se 1918 godine zaustavila u Budvi sve do potpisivanja Rapalskog sporazuma 1921 godine, nakon koga su ušli u sastav Kraljevine SHS. Grad koji stoljećima gradio prosperitet zahvaljujući svom pložaju na razmeđi dva svijeta koja su se dodirivali, ali se nisu prožimali, odjednom postaje periferija i u popisu gradova Kraljevine Jugoslavije zvanično dobija status varoši. Premda po inerciji i dalje ima administrativne i kulturne institucije, gubi na značaju i siromaši, što dovodi do drugog velikog iseljavanja stanovništva iz grada i distrikta, uglavnom prema Austriji i Hrvatskoj i do nove promjene demografske slike distrikta, uslijed velikog doseljavanja pravoslavnog stanovništva iz zaleđa.
Možda bi sa prvim pasusom prvog čina ova drama mogla odmah imati kraj, ali ipak je to bio početak kraja.
ČIN DRUGI – SFR JUGOSLAVIJA – KONTINENTALIZACIJA GRADA
Opšta karakteristika ovog perioda je da se opština Kotor razvija, a grad Kotor propada.Iako je grad zadržao ulogu političkog, gospodarskog i kulturnog centra regije, odsustvo ulaganja u grad i neredovno održavanje građevinskog fonda dovelo je do neumitnog propadanja zgrada, što je, uz praktično nepostojanje vodovodne i kanalizacione mreže i lošIh elektroinstalacija, tjeralo stanovnike na seljenje iz grada.Bijeg stanovništva i seljenje institucija intenzivirali su se naročito poslije 1960 godine kada počinje veća gradnja u naseljima van grada, čime grad polako gubi značaj te dolazi do degradacije i nestajanja njegovog centraliteta u odnosu na okolinu. Sva planska dokumentacija ignorirala je grad i u prostornom smislu regulirajući razvoj stambenih naselja van grada dajući im funkcije manjih centara kao komkurenciju gradu. Osim što je grad općenito prepoznat kao vrijednost, nije učinjeno apsolutno ništa na valorizaciji njegove materijalne i nematerijalne baštine, naprotiv, dolazi do kontinentalizacije života u kome su grad i more naprosto slijepa mjesta, a grad je jakom saobraćajnicom i fizički odjeljen od mora zahvaljujući kome je zasnivao svoju milenijumsku urbanu superiornost. Kontinentalni gospodarski razvoj karakterizirala je industrijalizacija sa svim negativnim ekološkim sfektima, koju je pratillo i veliko doseljavanje radne snage uglavnom sa sela koju grad više nije mogao da asimilira, već je polako počela da nameće gradu svoj način života i običaje. Kontinentalizacija se posebice očitovala u centralizaciji i premještanju odlučivanja u Titigrad, Kotor se više ništa nije pitao. Simptomatično je da niti jedan od šest predsjednika opštine od 1945. godine do zemljotresa nije bio iz grada, a u tom smislu ništa se nije izmijenilo ni do danas.
ČIN TREĆI – ZEMLJOTRES I ZAMJENA STANOVNIŠTVA
Za Kotor, zemljotres je bio sreća i nesreća. Sreća jer se grad fizički obnovio, da nije bilo zemljotresa i obnove grad bi se do sada vjerovatno urušio sam od sebe, što zbog dotrajalosti, što zbog iseljavanja stanovništva i institucija iz grada. Nesreća, jer je ostao bez svojih građana i one ogromne nematerijalne kulturne baštine i duha mjesta koje su oni baštinili i stvarali. Vlasti su napravile katastrofalnu grešku iseljavajući kompletno stanovništvo u tri privremena naselja oko grada, bez kritičkog preispitivanja stvarnog stanja građevinskog fonda i određivanja zona iz kojih se moralo iseliti, odnosno u kojima se moglo ostati, a to je bilo sigurno više od polovine grada. Druga katastrofalna greška napravljena je kada je građanima, umjesto da se vrate u sanirane stanove u gradu, data mogućnost da ostanu u privremenim naseljima koja su na taj način postala stalna, pa su Kotorani uglavnom ostali van grada.
Ključni momenat u konačnoj devastaciji grada bila je pogubna odluka tadašnjeg predsjednika opštine Anđelka Kovačevića da pristigla sredstva za obnovu stambenog fonda grada kako bi se raseljeni građani vratali u grad, preusmjere na završetak izgradnje indusrijske zone, tunela i luke, a da obnovu grada prepusti fabrikama nakon obnove aktivnosti. Ovo je dovelo do toga da su firme koje su obnavljale zgrade u gradu, naselile grad prema svojim rang listama, uglavnom novo pridošlom radnom snagom iz drugih regija Crne Gore, koja nije znala da živi u gradu i jedva čekala da ode iz njega, dok su građani koji su generacijama bitisali u gradu ostali u privremenim naseljima u okolini. Ovakva pogrešna politika dovela je do potpune promjene demografske slike grada u religioznom, nacionalnom i socijalnom smislu, a posljedično, došlo je do gubljenja “duha mjesta” oblikovanog kroz dva milenija, do gubljenja nematerijalne kulturne baštine, mediteranskog načina života i kotorskog dijalekta.Pompezno proglašavajući grad “otvorenim”premda je jedna trećina zgrada i infrastrukture ostala nesanirana, Kovačević je blokirao dalja ulaganja i prepustio taj dio grada “divljem” useljavanju stanovništva sa strane koje nije znalo prihvatiti one urbane odlike koje zahtijeva grad.
ČIN ČETVRTI – RASPAD GRADA
Raspadom Jugoslavije Kotor i njegov distrikt ulaze u vjerovatno najteži dio svog dvomilenijskog bitisanja. Uništava se većina privrednih resursa, broj zaposlenih u privredi sa oko 10.000 prije raspada, spada na oko 5.000 koji rade uglavnom u uslužnim djelatnostima, dok pomorci odlaze van zemlje kako bi našli posao. Do tada miran, spokojan grad postaje centar kriminala, odnosno narko biznisa, sa reperkusijama koje traju do danas.
I ono malo građanai Kotora počinje da se iseljava iz grada, a grad se postupno pretvara u centar zabave i prodaje kiča. Do tada koliko toliko kontrolirani prostorni razvoj pretvara se u haotičnu izgradnju stambenih zgrada za prodaju sa uništavanjem i tako ograničenih prirodnih resursa koje Kotor ima sa devastacijama koje su nepovratno uništile njegove pejzažne vrijednosti. Potpuno se raspao sistem vrijednosti građen 50 godina sa negativnim reperkusijama na obitelj, društvo, obrazovanje i socijalno ponašanje.
ČIN PETI – CRNA GORA – TURBOTURIZAM
I tada se gradu za koji vlasti nisu imali apsolutno nikakvu viziju dogodio masovni, kruzerski turizam, kao prirodna nepogoda za koju je bio apsolutno nepripremljen, a to je i danas. Prikladan naziv za ovu vrstu turizma je turboturzam, po uzoru na naziv turbofolk za novokomponiranu šund narodnu muziku. Čitav koncept turističkog odnosno kruzerskog buma koji nije bio planiran nego se prosto desio, temelji se na ovo malo prostora u zidinama tj. na gradu Kotoru, donoseći ogromne prihode opštini i državi. A opština i država su uzvratile time da se u grad se ne ulaže, o njemu se ne razmišlja ozbiljno kao o mjestu za život ljudi, već samo kratkoročno i komercijalno, u gradu se više ne živi, već samo troši i na brzinu zarađuje. Razvojna politika opštine i države grad je podredila turistima, žrtvujući pri tom njegove stanovnike i na taj način promijenila identifikacijsku sliku grada, razbila njegov duh, kulturu i samo njegovo biće.
Vlast, u gradu koga ne poznaje i kome ne pripada, ne poštujući urbanistički plan niti preporuke UNESCO–a, dozvoljava nekontrolisano pretvaranje stambenog prostora u apartmane za izdavanje, hotele i hostele, a poslovni prostori ranije namijenjeni građanima pretvaraju se isključivo u kafiće, restorane i suvenirnice. Zbog otežanih uslova života u gradu uslijed velikog pritiska biznisa, buke i nedostatka osnovnih sadržaja potrebnih za život u gradu, gotovo svi preostali građani se iseljavaju iz grada, a vlasti ovako ispražnjen grad bez stanovništva koje je moglo da pruži otpor, potpuno podređuju biznisu i turboturizmu kioji ne preza ni od devastacija prilikom adaptacija zgrada u gradu.
Niti jedan urbanistički plan opštine, uključujući i PUP uopšte ne tretira razvoj i revitalizaciju grada iako je grad isključivi fokus i zamajac razvoja cijele opštine.U razvojnom planu luke Kotor čije se rukovodstvo ponaša kao da je grad tu radi luke, a ne obrnuto, nije predviđeno nikakvo ulaganja u grad radi kojeg luka i postoji i koji i opštini i državi donosi ogroman profit.Naprotiv, luka uzima i ograđuje i ono malo obale što mu je preostalo i definitivno ga dijeli od mora, planira i produženje rive radi vezivanja mega kruzera ispred samoga grada, kao sramnoga simbola dominacije turboturizma nad gradom i zatvaranje akvatorija između Gurdića i Macela izgradnjom nove marine. Treba li napomenuti da je Prostorno urbanistički plan opštine Kotor radila Podgorica?
EPILOG – GRAD BEZ DUŠE ZA IZDAVANJE
Za svo vrijeme svoga postojanja, od II stoljeća prije Krista, pa sve do I svjetskog rata, Kotor je bio živ, dinamičan, dalmatinski, mediteranski, katolički grad na granici Zapada i Istoka u kome su se susretale i koegzistirale vjere, etničke grupe, kulture i civilizacije.Bio je politički, gospodarski i kulturni centar ne samo Boke Kotorske nego i šire, sa preko 3.000 stanovnika i sa svim sadržajima unutar grada, potrebnim za život kako svojih građana tako i okolnih naselja.
Preživio je ratove, opsade, bolesti, zemljotrese da bi ga na kraju uništili oni koji koji mu nisu pripadali, koji ga nisu razumjeli. Ono što stoljećima nisu mogli Turci, Balšići, Crnojevići, Petrovići i ostali pokušavajući da osvoje Kotor, učinili su za svega sto godina njihovi nasljednici, pretvorivši Kotor u grad bez duše.
Grad, istrgnut iz svoje, gotovo dvomilenijske identitetske sredine, predat je onima koji ni onda ni sada nisu znali što bi sa njim, prepuštajući ga laganom fizičkom i identitetskom propadanju.
Gubitak tradicionalnih namjena i funkcija i specifičnog načina života građana Kotora, proizveeo je velike negativne utjecaje na grad, što je u konačnici dovelo do transformacije Kotora u grad sa samo jednom funkcijom posvećenoj turizmu i zabavi, nepogodan za svakodnevni život njegovih stanovnika. Materijalno i nematerijalno kulturno naslijedje stavljeno je u funkciu bezobzirnog biznisa i profita, u službu kruzerskog turboturizma koji upravlja Kotorom, a ne obrnuto. Potpuna turistifikacija grada, unificiranje svih tipova ponude, njegovo pretvaranje u grad hostel, grad suvenirnicu, nekontrolirana prodaja stanova i zgrada koji se koriste za sekundarno stanovanje i smanjenje infrastrukturne održivosti dovelo je do neumitnog iseljenja građana i umrtvljenja grada i njegovih funkcija koje je kroz stoljeća imao, da bi na kraju, bio prodan ili iznajmljen tuđinu. Slijedeći korak vlasti će vjerovatno biti davanje cijelog grada na koncesiju nekom od tajkuna, jer je sasvim logično, kada već ide luka na koncesiju neka ide i grad.
Kako Kotor nije bilo koji grad, nego grad trostruko upisan na listu UNESCO-a, potrebno ga je zaštititi, a najbolji metod zaštite bila bi njegova revitalizacija. Očuvanje i revitalizacija Kotora morali bi uključivati, kao obvezni uvjet, vraćanje u grad i zaštitu građana i tradicionalnih djelatnosti i očuvanje temeljnih prostornih, ekoloških, socijalnih, kulturnih i ekonomskih balansa, što bi omogućilo da grad zadrži svoje izvorne stanovnike i da primi pridoslice.
Međutim, to je izuzetno težak proces koji, s obzirom na veličinu devastacija, zahtijeva volju, znanje, vrijeme i novac, čega kod opštinskih i državnih vlasti očito nema ni u naznakama, a pogotovo volje. Zato nakon dva milenija postojanja grada ostalo je samo da mu se napiše epitaf: ADIO MOJ KOTORE I NIKAD VIŠE
