Muzejska djelatnost u Budvi svoje osnivanje vezuje za 1962. kada je i počela da se konstituiše arheološka zbirka i to na osnovu otkrivenog materijala prilikom iskopavanja antičkih nekropola (helenističke i rimske) u blizini Starog grada, sprovedenih 1957–1958. godine.
U to vrijeme zbirka arheoloških predmeta izlagana je u neuslovnim prostorima koji nisu odgovarali elementarnim muzejskim standardima.
Poslije neobično vrijednih i bogatih otkrića, koja su uslijedila nakon zemljotresa 1979, a koja broje više hiljada muzejskih predmeta iz budvanskih nekropola, stvorili su se uslovi za formiranje ozbiljne koncepcije muzejske djelatnosti sa odgovarajućim i specifičnim prostornim rješenjima.
Otvaranje prve adekvatne i savremene muzejske zgrade – Muzeja grada Budve 2003, u srcu starog gradskog jezgra od vanrednog je sveopšteg, kulturnog i naučnog interesa za Budvu, Crnu Goru i šire.
Godine 2005. u Londonu Muzej grada Budve odlikovan je nagradom „Zelena jabuka“ za očuvanje i razvoj autentičnih arhitektonskih i drugih kulturno-istorijskih vrijednosti.
Izložbeni prostor Muzeja obuhvata preko 400 m², raspoređenih u četiri nivoa.
Prva tri nivoa posvećena su arheologiji, dok je na četvrtom spratu prezentovana kulturna istorija novijeg perioda budvanskog područja.
Svi izloženi predmeti posjetiocu mogu da dočaraju bogatu istoriju grada.
Od prastanovnika Ilira, preko Grka, Rimljana, kulture slovenskih plemena do novije istorije, kada su u Budvi živjeli bogati trgovci, zanatlije, moreplovci, ribari – istorija duga preko 2500 godina.
Arheološka zbirka
Budva je prvi put, kao veliko arheološko nalazište, konstatovana 1938. godine.
Tada su otkriveni vrijedni predmeti, dragocjeni za upoznavanje kulturne istorije grada; manja arheološka iskopavanja vršena su tokom 1956/7 godine, a velika, sistematska, sprovedena su poslije razornog zemljotresa 1979. godine.
Tada je u cjelosti otkrivena velika nekropola iz helenističkog, rimskog i kasno antičkog perioda.
Nekropola je zahvatala prostor zapadno od glavne gradske kapije i pružala se prema obroncima brda Spas.
Materijal koji je tada otkriven prenijet je u Zavod za zaštitu spomenika kulture Crne Gore na Cetinju, gdje je sistematizovan i konzerviran.
Tokom ljeta 2003. godine vraćen je u Budvu i danas se čuva u Muzeju grada.
U prizemlju Muzeja smješten je lapidarijum. Vašu pažnju će sigurno privući različiti tipovi kamenih urni iz rimskog perioda.
Rimljani su grobove obilježavali nadgrobnim spomenikom – kupastim cipusom, pločom – stelom ili masivnim kamenim spomenikom (žrtvenikom) – arom.
Prilikom sanacije zgrade poslije zemljotresa otkriven je rimski pločnik – ulica.
Načinjen je od velikih kamenih ploča i one nam jasno govore da je stambeni dio antičke Budve bio na prostoru gdje je današnji Stari grad.
Na prvom spratu izložene su glinene posude, različitih oblika i namjene, iz helenističkog perioda (IV – II vijek prije nove ere).
Sve posude su imale primjenu u svakodnevnom životu, a kasnije su polagane u grob pored pokojnika kao grobni prilog.
Pripadaju jednoj od glavnih grupa helenističke keramike – Gnathia grupa, nazvane po mjestu gdje su prvi put otkrivene (Gnathia centar – južna Italija).
Predmeti od bronze zauzimaju važno mjesto pri proučavanju grčke materijalne kulture i umjetnosti. Pri izradi ovih predmeta postignut je visoki zanatski domet u tehnologiji i obradi.
O tome nam svjedoči ilirsko-grčki šlem sa paragnatidama (dio šlema za zaštitu obraza). Činio je sastavni dio opreme domaćeg ilirskog ratnika.
Neophodni pribor koji je svaki Grk morao da ima pri ulasku u javno kupatilo ili vježbaonicu je spužva, posuda za ulje i instrument za skidanje znoja – strigil.
Ovaj instrument se sastoji od drške i lučno savijenog strugača. Ivice strugača su precizno obrađene kako se koža ne bi oštetila.
Bronzano posuđe sa dekorativnim elementima, patere, pehari, masivne drške sa lavljim glavama, situle (vedro sa pokretnim drškama), simpulumi (male kutlače kojima se sipalo vino u žrtvenu šolju pri religioznim obredima) svjedoče nam o bogatstvu antičkih žitelja.
Posebnim kopčama – fibulama pridržavana je tkanina – odjeća koja se obavijala oko tijela. Pored svoje upotrebne vrijednosti fibule su predstavljale i dio nakita.
Naše fibule napravljene su od srebra u tehnici filigrana i dodatno su ukrašene poludragim kamenom.
Veliko bogatstvo našeg Muzeja čini kolekcija helenističkog zlatnog nakita. Izloženi nakit, na prvi pogled, pokazuje stilsko jedinstvo i visok tehnološki nivo izrade, te nas upućuje na zaključak da su proizvod majstora iz poznatih antičkih zlatarskih radionica u južnoj Italiji.
Rađen je u tehnici filigrana, granulacije, iskucavanja i graviranja.
Najizrazitiji helenistički motiv predstavlja umetanje u zlatnu nit ukrasa od poludragog kamena (ćilibar, granit, staklena pasta), čineći na taj način dopunski ukras nakitu.
Ukrasi od poludragog kamena, ponekad, upućuju na složeno – simboličko helenističko stvaralaštvo.
U našoj zbirci to su naušnice ukrašene zoomorfnim glavama, lanac od zlatne niti koji se završava negroidnim glavama, masivno zlatno prstenje sa ukrasom od ćilibara sa urezanim predstavama.
Istaknuto mjesto naše kolekcije zauzimaju masivne zlatne naušnice i broš na kojima se jasno vidi predstava orla koji u kandžama drži dječaka.
Ova predstava dovodi se u vezu sa mitom o Zevsu i Ganimedu.
Male statuete napravljene od pečene gline nose zajedničko ime – terakote.
Gracioznost nagog ženskog tijela, obrada draperije i kose, bogatstvo predstava nose glavna obilježja helenističkog perioda.
Po antičkim gradovima i velikim svetilištima redovno su nalaženi sunčanici. Takav je slučaj i sa Budvom.
Naš sunčanik je djelimično sačuvan, bez gnomona (igle koja baca sjenku) sa neprecizno urezanim linijama sjenki za časovni sistem različit od našeg, za korisnike nekog sasvim drugačijeg osjećanja za vrijeme.
Najbrojniji prilozi su staklene bočice. Bogatstvo oblika i boja staklenih bočica ukazuje nam da su antički staklari bili pravi umjetnici, prefinjenog ukusa.
Maleni lakrimari, amforiskosi, balsamariji, čaše, pehari, krčazi sa naknadno dodatom trakastom drškom, zdjele samo su dio naše bogate kolekcije.
Staklene bočice su korišćene u razne svrhe.
Rimljani su kovali novac od različitih vrsta materijala – bronze, srebra, zlata. Pored vladara i članovi porodice su imali pravo da kuju svoj novac.
Na aversu je, po pravilu, prikazivan portret vladara sa vladarskim obilježjima, oko portreta čitamo njegovo ime, titule (vjerske, vojne), a često i počasni nadimak.
Revers rimskog novca čini pravu hroniku, te se mogu koristiti kao neuništiva arhiva sa tačnim datumima.
Tokom III – IV vijeka Budvu zahvata ekonomska kriza, uvoz luksuzne robe prestaje.
Stanovništvo se polako osipa, napušta grad. Propadanje rimske Budve ubrzale su i administrativne promjene u Carstvu, kao i prodor varvarskih plemena.
Kasnoantički arheološki materijal je siromašan. U grobovima iz tog perioda pronađene su manje pređice za kaiševe, sitni bronzani predmeti i komadi keramičkih posuda.
Arheološki materijal koji je pronađen tokom sistematskih arheoloških iskopavanja u Starom gradu može, donekle, da dočara sliku života u Srednjem vijeku.
Zdjele, tanjiri rađeni od dobro prečišćene zemlje, ukrašene sgrafito spiralama, ukazuju na puteve importa sa juga.
Etnografska zbirka
Na posljednjem spratu Muzeja izloženi su eksponati koji predstavljaju dio tradicionalne kulture života na području budvanske opštine.
Eksponati etnografske zbirke, izloženi su u dvije tematske cjeline: gradska i seoska.
Na osnovu izloženih eksponata, možemo steći utisak kako se nekad živjelo i privređivalo u samom gradu i u njegovoj najbližoj okolini.
Pribor za ribolov, navigacioni instrumenti – barometar, oktant s kraja XVII i početka XVIII vijeka, log za mjerenje brzine broda i megafon iz XIX vijeka, brodski fenjer i maketa broda Obilić iz XIX vijeka, vlasništvo paštrovske porodice Medin, otkrivaju da su glavne privredne grane stanovnika Budve bile ribolov i pomorstvo.
Enterijer gradskih kuća govori o izuzetnom odnosu stanovnika ovog grada prema kulturi i umjetnosti.
Garnitura za sjedenje i ogledalo iz XIX vijeka sa elementima baroka, kuhinjski kredenac i komoda s kraja XIX vijeka, porcelansko posuđe s kraja XVIII i početka XIX vijeka, zidni sat iz XIX vijeka, mesingani mangal za grijanje i fjorentina – trorogi svijećnjak za osvjetljavanje prostorije iz XVIII vijeka, kao i fotoalbum, otkrivaju stil i kulturu gradskog načina života.
Predmeti izloženi u zasebnom dijelu s kraja XIX i početka XX vijeka otkrivaju sliku da se kultura života tradicionalnog seoskog domaćinstva značajno razlikovala od gradskog.
Upotreba predmeta kakvi su verige i kotao za kuvanje, trpijelj (sadžak), lopar, kalup za pravljenje obuće i samar, navode na zaključak da je seocko stanivništvo vodilo grub i težak život i da im je glavna grana privređivanja bilo stočarstvo.
Predmeti kao što su kandilo i ikona, triptih sa centralnom deizisnom predstavom iz XVI vijeka, drvene škrinje (mornarska, putnička i primorska), kompleti muške i ženske narodne nošnje i djelovi ženske paštrovske nošnje, kao i srebrni nakit bili su sastavni dio svakog domaćinstva i seoskog i gradskog.
Naravno, sa značajnim razlikama u izboru kvaliteta i skupojcenosti materijala i tehnike izrade.
Svaki muškarac, bio bogat ili ne nastojao je da ima što ljepše oružje.
Oružje iz XVIII i XIX vijeka, izuzetno bogate zanatske izrade, ukazuje na odnos koji su muškarci ovog perioda imali prema oružju kao sastavnom dijelu muške nošnje.
Duge puške tančice , kubure i nož okovani su srebrom i ukrašeni tehnikom livenja, iskucavanja, bogato ornamentisani floralnim motivima i pozlatom.
Oružje stečeno u borbi, odnosno zaplijenjeno od neprijatelja, nosilo se s posebnim ponosom.
Izloženi eksponati etnografske zbirke svjedoče o životu, stvaranju i borbi stanovnika ovog područja za opstanak i napredak tokom svih društvenih, ekonomskih i istorijskih nedaća s kojima su se suočavali.
Karakterističan način života, vjerovanja i običaji, enterijer i eksterijer kuća, izrazi i nazivi djelova narodne nošnje, nakit, specijaliteti kuhinje bespovratno iščezavaju pred nama.
Ovu specifičnu primorsku kulturu je potrebno sačuvati i njegovati za buduće generacije.
Najveći značaj koji ova etnografske zbirka ima i može imati jeste čuvanje i afirmacija tradicije i kulture Budve i njenog područja.
