Piše: Siniša Luković
Željeli bi ste da u stvarnosti, a ne na televiziji, vidite kako žive morski konjići, kako se raža zakopava u pijesak iz koga vrijeba plijen, gdje se sve zavlače hobotnice i morune ili kako plastika utiče na živi svijet u moru, ali ne znate da plivate i ronite ili se jednostavno, plašite dubine?
Od sredine 2021.godine to više nije problem čak ni u mentalitetski poslovično kontinentalnoj, a ne primorskoj državi Crnoj Gori. Naime, u Institutu za biologiju mora u Kotoru (IBMK), u posebno prilagođenom dijelu zgrade nekadašnje kapetanske palate Radoničić u Dobroti, na površini oko 300 kvadrata, žive brojni novi i neuobičajeni stanovnici – ribe, rakovi, školjke, glavonošci, bodljokošci i razni drugi morski organizmi. U 16 tankova prvog i za sada jedinog javnog akvarijuma u Crnoj Gori – Akvarijuma Boka, u uslovima najpribližnije moguće bliskim onima koje imaju u prirodi, trenutno živi 60-tak različitih morskih vrsta, nudeći na taj način jedinstenu priliku najširoj crnogorskoj javnosti da iz prve ruke, bez kvašenja u vodi, stavljanja maske i oblačenja peraja, zaviri u prebogat i fascinantno lijep živi svijet ispod morskih valova.
U godini kada IBMK obilježava veliki jubilej- 60-tu godišnjicu osnivanja i rada, ta naučno-.istraživačka ustanova upotpunjena je jednim potpuno novim segmentom: Centrom za zaštitu biodiverziteta Jadrana „Akvarijum Boka“. Osnivanje Centra je omogućeno investicijom u ukupnom iznosu od 1,17 miliona eura, od čega su neprovratna sredstva Ministarstva vanjskih poslova Norveške 750.000 eura. Ideja je realizovana preko MonteAqua projekta i uz podršku Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Univerziteta Crne Gore i JP Morsko Dobro.
“Kroz Akvarijum Boka imamo tri pravca djelovanja: zaštita ugroženih vrsta, njihovo očuvanje u kontrolisanim uslovima i eventualna buduća repopulacija, te edukacija najšire javnosti, kao i da budemo jedan novi dio turističke ponude grada Kotora. Nije nam cilj da kroz akvarijum za koji se plaćaju ulaznice, ostvarujemo profit, već da Akvarijum Boka bude samoorživa jedinica IBMK i da ostvarujemo profit dovoljan da se akvarijum održava i pokriva svoje troškove.” – kaže za rukovodilac Centra za zaštitu biodiverziteta Jadrana „Akvarijum Boka“ dr Mirko Đurović. On se nada da će akvarijum u Kotoru biti „prepoznat i kroz prosvjetni i edukativni sistem Crne Gore na način da dobijemo određena budžetska sredstva, a da zauztrvat sva djeca školskog uzrasta u Crnoj Gori imaju bepsplatan ulaz u akvarijum prilikom organizovanih posjeta sa predavanjima.“
“Sa naše strane, trudićemo se da prikažemo svu raskoš i bogatstvo živog svijeta Jadranskog mora, a najmlađim generacijama ćemo pripremiti niz edukativnih programa kako bi se na najbolji mogući način obrazovali u buduće ekologe i ljubitelje prirode. Želimo da edukujemo sve mlađe generacije crnogorskih đaka o tome šta je more, šta su najljepše odlike biljnog i životinjskog svijeta Boke i Crnogorskog primorja.”- ističe dr Đurović dodajući da je od otvaranja akvaijuma početkom juna, ovaj novi segment IBMK-a zabilježio dolaske više od 10.000 posjetilaca, uz sva ograničenja nametnuta pandemijom koronavirusa.
Posjetioci su bili u prilici da vide stanovnike 16 manjih ili većih tankova koji reprezentuju tri tematske cjeline Akvarijuma Boka: Svjetsko more i Sredozemno more, Jadransko more i Južni Jadran, Bokokotorski zaliv i tropska mora. Na izložbi na otvorenom u parku Instituta posjetioci pored toga, imaju priliku da se upoznaju i sa drugim aspektima sa života u moru, morskom biologijom, načinima zagađenja mora i morem kao izvorom hrane. Na ovaj načlinj ispunjena je i višedecenijska želja naučnika iz IBMK da se ovako atraktivnim sadržajem kao što je akvaruijum, po prvi put otvori dio Instituta za najširu javnost.
„Dosadašnji utisci naših posjetilaca su generalno, veoma dobri. Ima tu i poneka kritika i dobronamjerna sugestija, a i mi sami smo u međuvremenu uočili neke stvari koje ćemo nastojati da ispravimo ili poboljšamo. Tako ćemo već sada u januaru dodati još dva nova tanka u unutrašnjosti akvarijuma, dok ćemo u vanjskom dijelu instalirati nekoliko interaktivnih panela i na taj način obogatiti edukativne sadržaje. Posjetioci će tako, osim što će moći da vide žive stanovnike akvrijuma, moći da preko interaktivnih pamenal vide i neke od segmenata rada Instituta za biologiju mora, da nauče kako izgledaju mikroorganizmi poput fitoplanktona, što je to živi sviet Jadranskog mora i zašto je on važan za čovjeka, kako buka ili otpad utiču na morski ekosistem…“- najavljuje Đurović.
Prilika da neposredno gledate ribe, rakove i druge morske organizme u ambijentu koji je vrlo sličan njihovim prirodnom staništu jedinstveno je iskustvo koje oduševljava, posebno mlađu populaciju. Osim školske i djece predškolskog uzrasta koji ovdje dolaze u organizovanim edukativnim turama, česti posjetioci Akvarijuma Boka su i čitave porodicve kojima je ovo idealan i za djecu vrlo atraktivan izlet.
Odmah na uslasku, čeka vas i poseban tzv.“splah tank” koji imitira obalnu zonu plime i osjeke. Ko vidi ovdje prezentiran samo djelić bogatstva života koji buja u toj osjetljivoj kontakt zoni gdje se more sreće sa kopnom, nikada više neće sa istom ravnodupnošću kao do sada, gledati na već po zlu čuveno “predsezonsko prihranjivanje plaža” u Crnoj Gori kada pod hiljadama kubika pijeska i rizle kojima se šire kupališta, živi sahranjeni bivaju milioni malih riba, razne vrste rakova, morskih zvijezda, morskih ježeva, sasa, školjki, algi i drugih organizama….
Krećući se dalje kroz relativno mali, ali zanimljivo dizajniran prostor Akvarijuma Boka, posjetilac dolazi do većih tankova u kojima možete vidjeti orade, brancine, cipole, špare, sarke, piceve, fratre, škrpine, bukve, gire, labre, guljoče, kostoroge, mačkulje, dragane, crnelje, perke, marmare, kernje, murine, raže. Iza stakla, u svježoj morskoj vodi koja svojim patrametrima čistoće, saliniteta i temperature mora odgovarati strogo definisanimm kriterijumima, iz na dnu tankova namjerno postopljenih imitacija ostataka amfora izviriuju i gledaju vas veći rakovi poput jastoga, grancigula i kosmelja, u rupama vještačkih stijena kriju se hobotnice, ili iz njih izvirujuju zmijolike morune, a iza vlati morske trave lagano plivaju morski konjići. Ambijent upotpunjavaju morske zvijezde, školjke poput jakovskih kapica, rakovi-samci u njihovim prepoznatljivim oklopima koje poput kopnenih puževa nose na leđima, morski sunđeri, alge, više vrsta korala i za akvariste možda i najkorisniji organizmi – morski ježevi.
“Ježevi su nam jako bitni jer se hrane morskom travom kojom polako obrastaju stakla i druge površine u akvarijumu, te na taj način održavaju čistim te površine. U tankovima u kojima borave druge vrste koje se u prirodi hrane ježevima, ne možemo pribjeći takvoj vrsti korišćenja usluga “prirodnih čistača”, pa stakla tu redovno čiste sami radnici akvarijuma koji ulaze u tankove iz kojih se prethodno ispusti veći dio vode ži onda oni fizički sa unutrašnje strane očiste stakla.”- objašnjava dr Mirko Đurović.
Za prilike u Crnoj Gori pionirski poduhvat izgradnje, opremanja, naseljavanja i održavanja Akvarijuma Boka – iako je on u odnosu na slične objete u zemljama okruženja, a pogorovo u svijetui, vrlo mali – bilo je izuzetno teška misija. Sačuvati naseljene organizme pokazalo se kao još i teži veći izazov nego samo uspostavjanje akvarijuma, a što potvrđuje i podatak da je stopa mortaliteta oko 50%.
“Priviknuti organizam iz divljine, da živi u zatvorenom prostrou je izuzetno teško. U principu, svi akvatorijumi u svijetu većinom funkcionišu na način da kupuju organizme uzgojene u bukvalno fabrikama koje se bave proizvodnjom akvarijumske faune i tada je mnogo lakše i održati ovakve organizme u zatvorenim uslovima. To međutim, jako puno košta pa smo mi prinuđeni da u nastanjivanju našeg akvarijuma, prvenstveno koristimo organizme iz divljine koje nam donose brojni sportski i privredni ribari sa kojima sarađujemo, ili ih tokom terenskog rada, prikupe sami naučnici i istraživači IBMK.”- ističe dr Đurović. Postoje i posebne procedure kako će neki od tih prganizama biti ulovljen i sačuvan, jer ne može svaka riba uhvaćena na parnagl ili u mrežu, da preživi fizičke povrede koja je pritom pretrpjela i da život onda nastavi u akvarijumu.
“Ljudi sa kojima sarađujemo se zaista trude da nam pomognu u radu pa je tako jedan naš dugogodišnji prijatelj- ribar sa Prčanja potrošio nekoliko dana da, držeći u vrši jednu kernju koju je uhvatio, ribu redovno hrani i zajedno sa vršom je postepeno podiže sa dubine od 20-tak metara na kojoj ju je uhvatio, na pliće do samo metar-dva dubine. Na taj način se riblji mjehur u kernji postepeno prilagodio promjeni hidrostatičkog pritiska kako ona ne bi uginula zbog naglog izvlačenja na površinu. Ta kernja nam je danas jedna od najatraktivnijih jedinki koje imamo u akvaijumu.”- opisuje Đurović.
Svi novi organizmi i jedinke koje iz divljine stižu u Akvarijum Boka, prije unošenja u tankove, moraju da prođu poseban 15-dnevni karantin u posebnim bazenima u tehničkom dijelu zgrade. Tokom tog perioda oni su pod posebnom opservacijom, prvenstveno da ne bi u akvar8jum prenijeli neke bolesti ili parazite koje možda nose sa sobom. Đurović za naredne mjesece najavljuje novi ciklus obogaćivanja akvarijuma, kao i drugačiji razmještaj postojećih organizama po tankovima, sa ciljem da se dostigne projektovanih 100 različitih vrsta zastupljenih u ovom jedinstvenom i atraktivnom prostoru.
Pri tome valja voditi računa o bezbroj detalja karakterističnim za pojedine vrste: tako naprimjer, u isti tank mogu ići samo sipe istog pola jer ako se zajendo nađu mužjak i ženka, odmah se mrijeste, a mrijest je terminalna faza života odrasle jedinke sipe. Slično je i sa hobotnicama koje, nedugo nakon polaganja oplođenih jaja, umiru. Tako je i prva velika hobotnica koja je živjela u Akvarijumu Boka a koja je već kao “trudna” došla ovdje, nakon polaganja jaja, puštena u more da tamo dočeka svoj neumitni biološki kraj. I njena jaja takođe su vraćena u more jer tamo imaju mnogo više šansi da se izlegu, odnosno da male hobotnice iz njjih prežive i kasnije narastu.
Ne samo prirodne zakonitosti i teško privikavanje divljih organizama na život u zatočeništvu, utiču na mortalitet organizama u akvatrijumu – većina riba naime, “voli” da iskoči iz tankova, pa je to nedavno uradio i jedan od najvećih stanovnika akvarijuma – pešikan koji je žvio u velikom otvorenom tzv. touch tanku. To se dogodilo uveče kada nije bilo nikoga od zaposlenih u akvrijumu da ribu odmah vrati u tank, pa je pešikan na ža,lost, uginuo na suvom. Od tog slučaja tank je dorađen postavljanjem mreže na njegovom vrhu koja onemogućava ribe da iskaču iz vode. Na vrhu tanka sa hobotnicama koje su inače, poznate kao pravi umjetnici u bjekstvu iz ribarskih čamaca kada bivaju ulovljene, postavljena je vještačka trava jer su se njene oštre, plastične vlati u akvarijumima u Italiji, pokazale kao izuzetno pouzdano “sredstvo odvraćanja” hobotnica od namjere da ispužu iz tankova.
Ograničeni prostorni i tennički uslovi za sada ne dozvoljavaju Akvarijumu Boka da drži neke organizme poput grujeva koji su noćni predatori, pa bi ih posjetioci tek možda mogli nazreti u tamnoj vodi zamračenog tanka. Isto tako, budući da je najveći tank Akvarijuma Boka dimenzija 5 puta 2 metra, u njemu nema dovoljno prostora za neke veće, pogotovo pelagijske vrste riba poput lica i gofova, kao i možda za javnost najatraktivnijih morskih bića- ajkula.
Iako imaju odličnu saradnju i razmjenjuju iskustva sa kolegama iz najbližeg većeg javnog akvarijuma – onoga u Dubrovniku, te akvarijuma u Piulu, te dobijaju savjete od stručnjaka jedne firme iz Italije koja je i instalirala opremu u Aklvarijumu Boka, osoblje ovog akvarijuma ipak po principu “sam svoj majstor” vodi ovaj jedisntveni objekat. Tako je raspored organizama po tankovima, izbjegavanje konflikata među vrstama koje su jedna dugoj plijen, grupisanje jedinki približno iste veličine i snage, nešto što Đuović njegovi saradnici rade sami. U tankovima se održava za naseljene vrste, adekvatan ambijent i karakteristike morske vode sa stanovišta temperature, jer se voda koja dolazi u tank, može po potrebi, ohladiti i do najniže temperature od samo 7 stepeni Celzijusa. Najčešće se temperatura održava u rasponu od 16 do 18 stepeni Celzijusa, a što za sobom povlači i velike tropkove za električnu energiju, rad pumpi, hladnjaka, grijača i ostale opreme koja mora biti konstatno u pogonu 24 sata, sedam dana u sedmici, 365 dana u godini.
Ishrana organizama u akvarijumu je posebna priča: ribe i rakovi se hrane većinom smrznutom sardelom ili oslićem jer se smrzavanjem ubijaju svi paraziti koji su eventualno prisutni u svježoj takvoj ribi. Za ishtranu morskih šila u laboratioriji se u posebnim uslovima uzgajaju artemije – mali račići koji sennalaze u sporama na jako zaslanjenim staništima, a vrlo su hranljivi za organizme poput ribe-šila ili meduza koje takođe obitavaju u Akvarijumu Boka. Osim artemijama, morski konjilći u tankovima se hrane i larvama mizida – takođe vrste malih račića koji se skupljaju sa stijena u moru i onda vještački uzgajaju u laboratorijskim uslovima. Nekim vrstama, poput mačkulja daju se smrtnuti komadi glavonožaca – lignji, a povremeno se ribama daje i smrznuto meso školjki poput mušalja – sve ukupno, oko desetak različitih vsrat hrane se koristi svakodnevno u podmirenju potreba stanovnika Akvarijuma Boka.
“Nije nimalo jednostavno sve to postiči, ali evo, nekako se snalazimo i uspijevamo da se izborimo sa vrlo komplesnim svakodnevnim održavanjem akvarijuma i brigom o svim njegovim stanovnicima. Nas četvoro stalno zaposlenih i šestoro koji su povremeno angažovani, do kraja smo posvećeni ovom projektu i ulažemo ogromnu energiju da organizmima naseljenim u akvarijumu pružimo što bolje uslove. Ipak , sve to je istovremeno i jedno izuzetno zadovoljstvo. i privilegija”- zaključuje direktor Cenra za zaštitu biodiverziteta Jadrana “Akvarijum Boka” dr Mirko Đurović. On naglašava da je naredni korak u razvoju Centra uspostavljanje druge njegove planirane jedinice – centra za oporavak morskih kornjača. Administrativne pripreme za to su završene i sada se radi na obezbjeđivanju novca za opremanje tog segmenta, a koji će osim bazena za boravak povrijeđenih nmorksih kornjačla dok se one ne oporave, imati i veterinara koji će lijječiti ove ugrožene i zaštićene životinje jer kornjače nerijetko bivaju povrijeđene udarom brzih čamaca, zaplitanjem u mređe ribara, gutanjem udica sa parangala ili od sve prisutnijeg plastičnog otpada u moru.
/S.Luković/
