Crna Gora pokušaće da valorizuje dio akumulacija Bilečkog jezera, na kojima Bosna i Hercegovina ima četiri hidroelektrane, s obzirom da je petina jezera na crnogorskoj teritoriji.
Bilećko jezero je vještačka akumulacija, nastala 1965. izgradnjom brane na rijeci Trebišnjici, koja u dužini od 11 kilometara, razgraničava Crne Goru i Bosnu i Hercegovinu odnosno bh. entitet Republika Srpska.
Četiri petine površine jezera su u opštini Bileća u Republici Srpskoj, a jedna petina, odnosno 18 odsto, pripada nikšićkoj opštini u rejonu centralne Crne Gore.
Na tim vodama je ’70-ih godina prošlog vijeka izgrađen Hidroenergetski sistem Trebišnjica (HET), iz kojeg struju dobijaju Bosna i Hercegovina i Hrvatska.
Brojni pokušaji Crne Gore prethodnih decenija, da se sa Bosnom i Hercegovinom dogovori šta joj pripada od tog hidroenergetskog potencijala, bili su bezuspješni.
Crnogorska Vlada premijera Milojka Spajića smatra da je “krajnje vrijeme da Crna Gora valorizuje taj potencijal.”
“Stav Vlade je da se ovo pitanje mora aktuelizovati, kako bi se najefikasnije riješilo u skladu sa međunarodnim pravom i praksom”, rečeno je Radiju Slobodna Evropa (RSE) iz crnogorskog Ministarstva energetike.
U Elektroprivrede Republike Srpske (EPRS), koje gazduje akumulacijom Bilećkog jezera, spremni su za razgovor sa crnogorskom stranom, potvrđeno je RSE u toj kompaniji.
Šta se zna o Bilećkom jezeru?
Zbog formiranja Bilećkog jezera, površine 33 kvadratna kilometra, potopljeno je više od pet miliona kvadratnih metara crnogorske teritorije, kada je izmješteno nekoliko nikšićkih naselja.
Hidroenergetski sistem Trebišnjica, koji je izgrađen na jezeru, ima četiri hidroelektrane, od kojih su tri u vlasništvu Elektroprivrede Republike Srpske, dok se proizvedena struja iz četvrte dijeli sa Elektroprivredom Hrvatske jer je ta država učestvovala u izgradnji sistema.
Njihova ukupna godišnja proizvodnja je oko 2,7 hiljade gigavat časova električne energije, što je skoro 90 odsto ukupno proizvedene struje u Crnoj Gori 2022.
Šta kažu u Ministarstvu?
Crna Gora, za razliku od Hrvatske, nije učestvovala u izgradnji sistema Trebišnjica.
Crnogorsko ministarstvo podsjeća da država nikad nije dala pisanu saglasnost za njegovu realizaciju i potapanje dijela svoje teritorije.
To odobrenje je, navode, dala Savezna komisija za vode Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, bez pisane saglasnosti crnogorske strane.
Kada je hidroenergetski sistem završen, crnogorski član Komisije za prijem rezervisao je pravo da Crna Gora “naknadno postavi zahtjev za zaštitu svojih interesa”.
U vrijeme bivše Jugoslavije, Nikšić je dobijao novčanu nadoknadu od Bosne i Hercegovine za potopljeno zemljište, koja se ne isplaćuje od raspada države 92. godine.
Prethodnih decenija urađene su brojne procjene o udjelu koji treba da pripadne Crnoj Gori u trouglu Bosna i Hercegovina – Hrvatska – Crna Gora.
Procjene crnogorske strane su da joj pripada jedna četvrtina od ukupne Bilećke akumulacije.
Šta je do sada urađeno
Ministarstvo navodi da se ovo ”složeno pitanje” tiče tri države, više resora i institucija, te navodi da će djelovati u tri pravca.
“Prvi je postupak za utvrđivanje prava Crne Gore u valorizaciji voda Bilećkog jezera i rijeke Trebjišnjice i pravična raspodjela. Drugi, pitanje naknade za korištenje voda Bilećkog jezera. Treći, pitanje naknade za potopljeno zemljište”, stav je Ministarstva.
Iz tog resora na čijem je čelu Saša Mujović ističu da nema preciznih podataka koliko je Crna Gora do sada izgubila novca ili kilovata zbog nesaglasja o djelu koji joj pripada.
Ministarstvo ne isključuju rješavanje ovog pitanja arbitražom ili pred Međunarodnim sudom.
“Pitanje Bilećkog jezera se odnosi i na ono što nam je pripadalo u prethodnom periodu. Bosni i Hercegovini, kao i Hrvatskoj, odgovara status quo, jer na taj način nesmetano koriste potencijal, proizvode električnu energiju a nemaju nikakvih obaveza prema Crnoj Gori”, navodi Ministarstvo.
Ističu da Crna Gora nesumnjivo polaže pravo na korišćenje voda Bilećkog jezera, “po svim domaćim i međunarodnim propisima i zakonima”.
Pozivaju se na Helsinška pravila o korišćenju voda međunarodnih rijeka i Konvenciju UN-a o pravu neplovidbenih korišćenja međunarodnih vodotoka.
Ocjenjuju da bi sudski proces bio skup i da se rješenje mora tražiti pregovorima.
Šta kažu u Elektroprivredi Republike Srpske
Za razgovor je spremno i rukovodstvo Elektroprivrede Republike Srpske.
“Upoznati smo sa inicijativama i predlozima iz Crne Gore i unutar Elektroprivrede Crne Gore. Shodno tome, održano je nekoliko sastanaka na tu temu. Spremni smo za razgovore i o prošlosti, ali želimo da iniciramo razgovore o budućnosti”, navedeno je u odgovorima RSE iz te kompanije.
Raniji stav direktora Elektroprivrede Republike Srpske Luke Petrovića je bio da Crna Gora “nema šta da traži jer nije učestvovala u izgradnji elektrana”.
Da li je Petrović i dalje takvog stava, RSE nije dobio odgovor.
Istovremeno, iz te kompanije pozivaju čelnike crnogorske Elektroprivrede da razgovaraju o izgradnji hidroelektrane Buk Bijela, navodeći da bi to Crnoj Gori donijelo mnogo veće benefite.
Kakav je stav Hrvatske o zahtjevu Crne Gore, nije poznato jer iz tamošnjeg Ministarstva gospodarstva nijesu odgovarali na upit RSE
Oprečna mišljenja struke
Crnogorski hidrolog Slavko Hrvačević u razgovoru za RSE iznosi podatke koji su skoro identični sa procjenama Ministarstva energetike.
“Ne rješavanjem ovog pitanja Crna Gora je gubitnik”, ističe on.
S druge strane, beogradski univerzitetski profesor Branislav Đorđević, stručnjak za prirodne resurse Evropskog savjeta, za RSE kaže da se ovo pitanje ne može izmijestiti iz vremena kada je nastalo.
Ističe i da Crna Gora nije učestvovala u njegovoj izgradnji, iako joj je bilo ponuđeno.
Za njega su, kaže, nerealni proračuni da je Crna Gora izgubila milijarde dolara.
“Sada je, po meni, to otvaranje Pandorine kutije i ne vidim da ima mnogo smisla. Brine me i što su ugledni ljudi iz Crne Gore zastupali tezu da ona učestvuje u vodnom potencijalu jer je sliv sa koga voda dotiče u Trebišnjicu jednim dijelom i u Crnoj Gori”, riječi su Đorđevića.
On smatra da takvi proračuni hidroinženjera nijesu utemeljeni.
“Prema toj logici, za HE Đerdap na Dunavu (Srbija i Rumunija) sve zemlje koje su uzvodno, Njemačka, Slovačka, Austrija trebale bi Srbiji da ispostave račun na osnovu tog navodno njihovog vodnog potencijala”, kaže Đorđević, koji je učestvovao realizaciji najvećih hidroenergetskih objekata u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji.
Hrvačević podsjeća da je Đorđević za beogradski Energoprojekat ranije iznio drugačije mišljenje o podjeli vodnog potencijala između Crne Gore i bosanskohercegovačkog entiteta Republike Srpske na dijelu Bilećkog jezera.
On je za RSE citirao Đorđevićev nalaz u kome se kaže da je “ukupni hidroenergetski potencijal Bilećkog jezera, koji pripada Crnoj Gori, 20,21 odsto.”
Đorđević, međutim, navodi da je Badinterova komisija stavila tačku na ovakva pitanja, stavom da državi pripada ono “što je u njenim granicama”, te da se u skladu sa tim donose i međunarodne odluke.
Kako do rješenja?
“Treba razgovarati da se uradi neka kompenzacija, ali nikako sa tim radikalnim mjerama da Crna Gora dobije neke milione ili kilovat sate. To sada, prema mom mišljenju, ne bi bilo moguće, te milijarde koje su pominjane. Ja sam bio, prosto, zatečen nelogičnošću takvih proračuna”, kaže Đorđević.
On je stava da Crna Gora ima pravo na nadoknadu za potopljeno zemljište i kompenzaciju za 18 odsto površine Bilećkog jezera na njenoj teritoriji.
Đorđević ističe da bi međunarodna arbitraža u ovom slučaju bila “velika greška”, koja bi skupo koštala, a ne bi se ništa postiglo.
Hrvačević, pak, smatra da bi svaki stručni obrađivač, zajednička komisija, Međunarodni sud pravde ili izabrana arbitraža, raspodjelu riješila u korist Crne Gore.
“Crna Gora, kao titular pripadajućeg dijela vode hidroakumulacije Bilećko jezero, kao javnog dobra, već šest decenija nije ostvarila pripadajuća prava”, naglašava Hrvačević.
On podsjeća da su proračuni prethodnih decenija bili različiti, ali da to pitanje konačno treba riješiti.
