Na mjestu gdje se danas automobili na obali Lepetana ukrcavaju na trajekte koji će ih prevesti do Kamenara na drugoj obali zaliva Boke Kotorske, prizor je prije nešto više od vijeka, bio mnogo drugačiji.
Nad starom kamenom kućom koja i dana stoji na lepetanskom pristaništu, tada su se nadvijale tamne sijenke velikih cilindričnih predmeta koji su se dizali u nebo sa obližnjeg proplanka u kasarni Lepetane – glavnom uporištu Balonarskog odjeljenja Pete trđavske artiljeriske regimente carske i Kraljevske austro-ugsrake vojske.
Osim što je kao glavna austro-ugarska vojnopomorska baza na južnom Jadranu, imala hidroplansku stanicu u Kumboru i klasični kopneni aerodrom u Sutorinskom polju kod Igala, Boka Kotorska je prije vipe od stotinu godina imala i još jednu, manje poznatu komponentu vazdušnog ratovanja o kojoj je veoma malo pisano – balonarstvo. Naime, na prostoru sada već bivše kasarne u Lepetenima koju je kao skladište i sada koristi Mornarica Vojske Crne Gore, još 1907.godine udareni su temelji vazduhoplovstva u Boki jer je ovdje tada izgrašena velika hala za balone za potrebe Balonarsrskog odjeljenja 5. tvrđavske artiljersijske regimente u Boki Kotorskoj.
Balonarstvo se nače, kao tehnološki novi način u podršci vođenju kopnenog rata, u Austriji počelo koristiti još 1849.godine kada je vojska te države u opaadi Venecije, prvi put upotrebila balone za osmatranje pokreta neprijatelja i bacanje bombi iz vazduha na protivničke linije. Prva zvanična balonarska jedinice u Austro-Ugarskoj osnovana je 1866. u Beču, u sklopu 27.pješadijskog puka. To odjeljenje činio je jedan oficir, dva podoficira i 60 vojnika a na raspolaganju su imali jedan balon od 1.800 kubika zapremine. Ovaj pokušaj međutim, završio se prilično loše jer je balon izgubljen već tokom jedne od prvih vježbi. Prekretnica nastaje 1888. kada je u Beču poznati novinar i oduševljeni entuzijasta balonarstva i vazduhoplovstva Viktor Silberer otvorio veliku i veoma upečatljivu izložbu posvećenu najnovijim svjestkim dostignućima tog doba na polju letjenja balonom. Izložbu koja je imala i dio posvećen dotadašnjim iskustvima u vojnoj upotrebi balona kojih je već bilo u SAD, Prusiji, Francuskoj i Velikoj Britaniji, tada je posjetio i austro-ugarski car Franz Jozef I. Monarh je pokazao veliko zanimanje za njenu tematiku, što je ubrzo rezultiralo formiranjem posebne četvoročane stručne komisje Ministarstva rata carske Vlade, a koja je poslata u inostranstvo da sagleda njihova iskustva na polju balonarstva. Austrougarska delegacija obišla je „Odjeljenje vazdušnih brodova“ pruske armije u Berinu, francuske fabrike balona „Lachambre“ i „Yon“ u Parizu, kao i „Odjeljenje za vazdušne brodove“ britanske vojske u Alderšotu. Na temelju izvještaja te komisije 1890. godine raspisan je konkurs za prijem na obuku za balonarstvo i to za osoblje inženjerijskih i jedinica za zeljeznicu i telegraf austro-ugarske vojske. Prijavilo se 65 dobrovoljaca od kojih je selektovano samo njih osam za dalju obuku u upravjanju balonima. Pridodata su im i dva podoficira i 24 vojnika za opsluživanje jednog balona kapaciteta 600 kubika nazvanog „Budapest“ i drugog od 1.100 kubika koji je dobio ime „Vater Radetzky“.
Kurs je počeo 14.aprila i završio se 5.avgusta 1890., a zanimljivo je da su dvojica oficira-polaznika obuke, tokom nje privatno iznajmljivalji dječije ljuljaške kako bi, ljuljajući se na njima svakog jutra prije odlaska na obuku, pokušali izgraditi kod sebe otpornost na tzv.vazdušnu, odnosno morsku bolest koja pogaža neke od ljudi što putuju vazduhoplovila ili brodovima. Tokom obuke druge grupe polaznika kursa, balon sa pitomcima je 15.avgusta 1891. morao da prinudno sleti na rusku teritoriju, pa su kursevi privremeno prekinuti, ali se ipak nije od svega odustalo i 1892. u Beču je na napuštenom dijelu kompleksa korištenog za vojne vježbe, na površini od 5.000 kvadrata ustanovljen prvi zvanični austrougarski Vojni aeronautički institut – centar za obuku balonara. Ovdje su izgrađena dva velika drvena hangara za balone, zgrade za stanovanje vojnika i držanje teorijske obuke, dva skladišta, primitivno manje postrojenje za proizvodnjju vodonika koji je korišten za punjenje balona, kompresorska stanica, kao mala fotografska laboratorija za razvijanje negativa snimljenih fotoparatom iz vazduha. Na dan 26.avgusta 1893. ovdje je i zvanično uspostavljena prva nova balonarrska operativna jedinica – Balonarsko odjeljenje 1.bataljona tvrđavske artiljerije Beča, pod komandom majora Jozefa Triba. Dvije godine kasnije osnivaju se i balonarska odjjeljenja u okviru pukova tvrđavske artiljerije u Krakovu i Pžemislu. Uslijedilo je uvođenje u operativnu upotrebu stacionarnih balona M-96 njemačke prozvodnje i tzv. upravljivih aerostata (dragonbalona-drakena) M-98, kao i nabavka posebnih vučnih kola sa mobilnim postrojenjem za proizvodnju gasa za punjenje balona u terenskim uslovima. Mreža balonarskih jedinica širom carstva se širi, Institut u Beču godišnje školuje do 20 oficira i 320 podoficira za balonarske dužnosti, vježbe na terenu su sve učestalije, a 1905. izdaje se i posebno „Operativo uputstvo za rad balonasrkih jedinica“ koje na 300 strana detaljno propisuje svaki aspekt ratnog i mirnodopskog njihovog rada i načina upotrebe. Austro-Ugarska mornarica tada takođe traži da se i ta njene potrebe u Puli osnuje sličan centar za obuku balonara, ali se tome nije moglo odgovoriti zbog nedostatka finansijskih sredstava. Ipak, od 1902. do 1907. gdoine Balonasrske jedinice austro-ugarske Kopnene vojske tokom ljeta duž cijele jadranske obale vježbaju sadejstvo sa ratnim brodovima i mornaričkim jedinicima. Uvodi se nova oprema poput mobilnih motornih vitala za sajle kojima se statični baloni drže na mjestu sa koga su podignuti u vazduh i spuštaju na zemlju, nova sredstva radio-komunikacije i fotografskog izviđanja i već 1907. formira se ukupno šest Balonarskih odjeljenja pri pukovima tvrđavske artiljerije u glavnim austrougarskim vojnim i mornaričkim uporištima – Beču, Krakovu, Pžemislu, Puli, Boki Kotorskoj i Trentu. Iako se tih godina primat u daljem razvoju vojnog vazduhoplovstva daje sve usavršenijim avionima, balonarske jedinice i dalje imaju vrlo važnu ulogu jer su predviđene prvenstveno za izviđanje bojišta i korekturu artiljerijske vatre, ali kasnije i za zaprečavanje vazdušnog prostora kao mjeru za smanjenje efikasnosti dejstva protivničke bombarderske avijacije.
Balonarsko odjeljenje 5. tvrđavske artiljersijske regimente u Boki Kotorksoj bilo je stacionirano u Lepetanima gdje je početkom 20.vijeka, Austro-Ugarska na nekadašnjim vinogradima, maslinjacima i zasadima smokava na zaravni uz more kod izvorišta Plavda, sagradila više zrada za smještaj materijala i posade, pristanište za brodove, reprezetnativan oficirski klub, a onda i sam hangar za smještaj balona.
Ovdašnja jedinica imala je kako klasične, statične balone M-96 krupnog oblika, tako i upravljive aerostate M-98 drakene, koji su svojim cilindričnim oblikom i perajama na kraju svog tijela, pomalo ličili na mnogo veće i ozbiljnije leteće naprave koje su se proslavile u Prvom svjetskom ratu – čuvene njemačke vazdušne brodove (cepeline). Ovi baloni su na svoje misije iznad Boke, uzlijetali kako direktno iz baze u Lepetanima, tako i sa raznih položaja na terenu. Po potrebi službe i saglasno razvoju sutuacije tokom Prvog svjetskog rata, baloni i drakeni iz Lepetana uzlijetali su i sa hridina na obali otvorenog mora na Luštici kako bi osmatrali prilaze Boki i pto je mogue ranije primijetili eventualno približavanje francuskih, italijanskih i britanskih ratnih brodova najvažnijoj austro-ugarskoj pomorskoj bazi na Južnom Jadranu. Bilo je i primjera podizanja balona u nebo i direktno sa plovila na sred zaliva Boke.
Uz korićenje mobilnih postrijenja za punjenje vodonikom, pumpi i mobilnih motornih vitala, baloni i drakeni su na zadatke podizani i iz ravnice u Grblju, ali i sa nižih obronaka Vrmca i Goražde odakle su njihove posade osmatrale pokrete i položaje crnogorske vojske u neposrednom susjedstvu – na lovćenskom frontu. Posebno značajnu ulogu ovi vazduhoplovi odgirali su u artiljerijskim duelima koje su austrougarski ratni brodovi iz Boke, povremeno vodili sa jedinicama crnogorske vojsjke potpomognutim jednim detašmanjom artiljeraca iz Francuske. Crnogorci i Francuzi su posjeli položaje na vrhovima Lovćenu i odatle sa visine, relativno lako su topovima gađali položaje Austro-Ugara u Boki pod sobom. Da bi uzvratili na te napade, Austro-Ugari su koristili artioljeriju sa vojih ratnih brodova, ali je ona imala problem da postigne dovoljno velike uglove elevacije cijevi da bi pogodila cilj na visokoj planini, kao i problem što je posada nišanjenje morala da obavi maltene „na slijepo“ jer ne vidi protivnika. Stoga su baloni iz Lepetana, često dizani u nebo nad zalivom odakle su njihove posade imale izvanredan pogled na položaaje Crnogoraca i Francuza na Lovćenu, pa su mogle vrlo precizno radio-telegrafskom vezom preko telegrafa kojeg su nosile sa sobom u balon a on kablom uz sajlu što drži balon na mjestu, bio povezan sa zemljom, izvijestiti artiljerce kako da koriguju svoju paljbu i pogode protivnika. Uloga ovih osmatrača kao posebno značajna se pokazala u januaru 1916. kada su austrougarske pješadijske trupe iz Boke pod komandom generala Stjepana Sarkotiča, uz jaku i vrlo preciznu artiljerijsku podršku sa ratnih brodova u zalivu, probile tzv. lovćenski front i 13.januara zauzele crnogorsku prestonicu Cetinje, prinudivši ubro Kraljevinu Crnu Goru na kapitulaciju. Danas na te dane podsjeća samo još niz sačuvanih starih fotografija vojnih balonara iz Lepetana, snimljenih prije više od jednog vijeka.
STROGI KRITERIJUMU
Da bi neko u austro-ugarskoj vojsci mogao steći zvanje pilota balona, morao je prvo uspješno završiti teorijsku obuku i položiti stručne ispite pred komisijom. Nakon toga, kandidat je morao da pokađe da je potpuno ovladao praktičnom dnevnom rutinom u funcionisanju balonarske jedinice, te da ima potpuno razumijevanje svih tehničko-trehnoloških njenih aspekata. Od pilota je traženo da izvanredno poznaje astronomsku navigaciju i metode određivanja pozicije na karti putem astronomske navigacije. Da bi dobio zvaničnu značku vojnog pilota balona, kandidat je nakon završene teorijske i praktične obuke morao imati najmanje 50 uzleta statičnim balonom, svako u trajanju od najmanje jednog sata. U slučaju pokretljivih aerostata – drakena, traženo je najmanje sedam uzleta od čega dva prilikom kojih kandidat sam upravlja vazduhplovom, te po jedan noćni, odnosno potpuno samostalni let bez drugog člana posade. Da bi neko dobio zvanje i oznaku balonskog osmatrača, kandidat je osim završene teorisjke obuke i položenih ispita, morao pokazati da je ovladao vještinama vazdušne fotografije, radio-telegrafije i identifikacije pojava na ratištu putem zvuka, popravki na balonu, upotrebe gasnog postrojenja za punjenje balona, kao i vinčeva za njegovo podizanje i spuštanje. Za zvanje balonskog osmatrača kandidat je morao da ostvari namjanje deset uzleta u fisknom balonu na toj dužnostim svako u trajanju od najmanje sat vremena.
