Zahvaljujući nacionalnom javnom servisu RTCG, potpredsjedniku Vlade Milutinu Simovću (DPS) i državnoj firmi Regionalni ronilački centar za podvodno deminiranje i obuku ronilaca (RCUD) iz Podgorice, Crna Gora je za vikend postala predmet sprdnje u međunardonim krugovima koji se bave podvodnom arheologijom, ali i opštom istorijom.
Naime, državna televizija, vicepremijer i vrh državne firme koji se bavi ronilaštvom i navodno, naučnim istraživanjem podmorja, ustvrdili su da su pronašli nepoznatu olupinu ratnog broda u podmorju blizu Ade Bojane, iako se čak 105 godina, pouzdano zna za lokalciju, identitet i okolnosti pod kojima je ta olupina tamo završila.
Riječ je o olupini francuske podmornice “Fresnel” iz Prvog svjetskog rata, a koja je spletnom nesrećnih okolnosti i ratnih dejstava, stradala na ušću Bojane 5. decembra 1915. godine.
Sudbinu “Fresnela” i tačnu poziciju njene olupine znaju svi koji su se ikada bavili vojno-pomorskom istorijom, ali i oni koji su proteklih duže od vijeka, iscrtavali pomorske karte akvatorijuma oko ušća Bojane. Precizno je opisana kako u domaćim i stranim vojnim arhivima (čak i onom Vojske Kraljevine Crne Gore koja nije imala mornaricu) tako i brojnim drugim istorijskim izvorima i popularnoj publicistici.
Jedino je, izgleda, ne znaju potpredsjednik Vlade, državna ronilačka firma Vladi podređena, kao i novinari Javnog servisa koji su o “tajni koja leži” u moru pred ušćem Bojane u subotu napravili dramatičan prilog u centralnom dnevniku RTCG-a.
Kako je to u subotu na sva zvona objavila RTCG, a bez preispitivanja potom prenijeli brojni drugi crnogorski mediji, u podmorju u blizini Ade Bojane otkriven je “borbeni brod”.
Olupinu koja počiva na oko sedam metara dubine u blizini jugoistočnog ušća Bojane u Jadran, blizu morske granice sa Albanijom, ali unutar crnogorskih teritorijalnih voda, vidjela su dva ulcinjska ribara.
“Nakon što su bili sigurni da se na dnu mora nalazi veliki brod, pozvali su nadležne institucije i obavijestili ih. Ubrzo zatim stigla je i ekipa ronilaca Regionalnog centra Bijela, kako bi obavili prva istraživanja, na inicijativu ministra poljoprivede i ruralnog razvoja Milutina Simovića”, prenijela je RTCG, čija je ekipa bila na licu mjesta i tom prilikom, pored ostaloga, izjave uzela od direktor RCUD-a Veselina Mijajlovića i njegovog sina i jednog od ronilačkih instruktora u toj državnoj firmi Danila Mijajlovića.
I dok je potpuno razumljivo da dvojica ribara ne znaju (niti moraju znati) o kakvoj se olupini radi, ono što je uslijedilo iz usta predstavnika RCUD-a koji su se, da istraže nalaz ribara, uputili na inicijativu potpredsjednika Vlade, napravilo je novu nacionalnu sramotu, sada već i internacionalnih razmjera:
“Preliminarno, možemo sada kazati: čini mi se da se radi o jednom ozbiljnom brodu koji, po ovim sada prvim snimcima i onome što smo do sada vidjeli, izgleda na neku raketnu topovnjaču”, saopštio je u mikrofon ekipe RTCG-a Danilo Mijajlović, dok je njegov otac i direktor te firme kazao da su na potopljenom brodu jasno vidljiva torpeda kojima je bio naoružan, da pretpostalja da u njegovoj unutrašnjosti ima još naoružanja i da misli “da će ovo biti jako interesantno dalje istraživati”.
Međutim, potrebe daljih istraživanja ove olupine gotovo da nema, jer se o njoj sve već zna…
”TAJNA KOJA LEŽI”
Dimenzije olupine koju su “otkrili” kod ušća Bojane (dužina od cca 50 metara) i njen karakterističan oblik (dizajn pramca, jasno uočljiv toranj podmornice na sredini palube, kao i palubne torpedne cijevi) jasno ukazuju da je ovdje riječ upravo o francuskoj podmornici “Fresnel” stradaloj prije 105 godina i o kojoj su apsolutno svi detalji, već dobro poznati svima koji se bave vojnopomorskom istorijom i podmorskom arheologijom u međunarodnoj zajednici.
“Fresnel” je bila jedna od ukupno 18 podmornica klase “pluviôse” koje je Ratna mornarica Francuske sagradila početkom 20. vijeka.
Napravljene u vrijeme kada su se podmornice kao nova vrsta ratnih brodova još usavršavale i nisu dobile konačna tehnička riješanja koja su ih kasnije obilježavala, podnornice tipa “pluviôse”, umjesto dizel ili benzinskih motora, za površinsku vožnju imale su parne strojeve, dok im torpedne cijevi nisu bile ugrađene unutar tzv. čvrstog trupa na pramcu odnosno krmi, već su bile u dva para, postavljene na pramčanom, odnosno krmenom dijelu glavne palube.
Pored toga, na krmenom dijelu, ove podmornice imale su i dva posebna tzv. Drzevickijeva spuštajuća lansera za torpeda, što ih čini još karakterističnijima i jednostavnijima za identifikaciju.
Sve te karakteristike jasno se vide i na podvodnim snimcima olupine kod ušća Bojane, a koje je napravio RCUD i emitovala RTCG govoreći o “tajni koja leži” u tom dijelu crnogorskog podmorja.
“Fresnel” je bila podmornica podvodnog deplamsana od 553 tone, dugačka 51,1 metara, široka 4,96 metara i sa gazom od 3,15 metara. Pogonila su je na površini dva klipna parna stroja snage po 350 konja, a u podvodnoj vožnji dva elektromotora snage po 230 konja.
Postizala je maksimalnu brzinu od 12 čvorova u površinskoj, odnosno osam čvorova u vožnji pod vodom.
Podmornicu sagrađenu 1908. godine opsluživalo je 25 članova posade, a “Fresnel” je nosio borbeni komplet od osam torpeda. Pod komandom poručnika bojnog broda Renea Stanislasa Jouena, podmornica “Fresnel” je krajem novembra 1915. isplovila iz svoje baze u Brindiziju u Italiji, sa zadatkom da patrolira pred obalom današnje Crne Gore i uništava austro-ugarske ratne brodove koji su isplovljavali iz njihove baze u Boki Kotorskoj i napadali saveznike Francuza – Crnogorce na Lovćenu i srpsku vojsku na albanskoj obali.
Usljed greške u navigaciji, “Fresnel” se, međutim, u noći 4. na 5. decembar 1915. nasukala na pješčani sprud u plitkom moru na ušću Bojane.
Svi napori Jouena i njegove posade da odsukaju podmornicu bili su bezuspješni, a uskoro su ih u tom vrlo nezgodnom položaju, otkrili i neprijatelji: austrougarski hidropani i ratni brodovi.
Na nasukanu francusku podmornicu naišla je eskadra asutrougarskih krstarica i razarača pod komandom jednog od najsposobnijih austrougarskrih pomorskih ofocira, kapetana bojnog broda Mikloša Hortija, a koja se 5. decembra ujutro, ploveći uz obalu kod ulcinjske Velike plaže, vraćala iz prepada na albansku luku Drač koji je obavljen prethodne noći.
Hortijevi brodovi uočili su podmornicu “Fresnel” ali se zbog plitkog mora, samo razarač “Warasdiner” uputio kao nasukanoj neprijateljskoj podmornici čija se posada, manjim čamcem, već bila većim dijelom sklonila na jedno obližnje manje ostrvce i zaklonila u niskom rastinju.
Austrougari su pozvali Francuse na predaju, što je Jouen u prvi mah odbio da učini pa je uslijedila neravnopravna razmjena vatre između topova sa austrougarskog razarača i pušaka francuskih mornara koji su sa “Fresnela” pobjegli na obližnju obalu Bojane.
Granate su ubrzo razorile podmornicu, a dok Francuzi uskoro nisu istakli bijelu zastavu, u međusobnom okršaju bio je jedan ranjeni i jedan poginuli Francuz, a stradao je i jedan podoficir sa “Warasdinera”.
Austrougari su zarobili Francuze i odveli ih u zarobljeništvo, prvo u Boku, a kasnije u Austriju, dok je olupina “Fresnela” ostala nasukana na sprudu.
Nekoliko dana kasnije, jedna patrola francuskih vojnika koji su na lovćenskom frontu pomagali vojsci Kraljevine Crne Gore, dobila je zadatak da pregleda olupinu i utvrdi može li se “Fresnel” eventualno spasiti, ali su i oni ustanovili da je podmornica previše izrešetana granatama austrijskih topova da bi se mogla popraviti i o tome načinili službeni izvještaj sa kojim su upoznali francusku komandu, ali i svoje saveznike iz crnogorske vojske.
Francuski vojnici uspjeli su sa “Fresnela” skinuti samo njen palubni top i iz unutrašnjosti podmornice odnijeli su sedam pupaka koje je posada ostavila, a olupinu podmornice prepustili su njenoj sudbini.
U proteklih nešto više od jednog vijeka, struja od vode koja se u Jadran izliva iz Bojane je “podlokala” pješćani sprud na kome je ležao uništena i nasukana “Fresnel”, pa je podmornica sada ispod morske površine, na dubini od oko sedam metara, gdje su je sada trijumfalno “otkrili” RTCG i RCUD i istražuju je na inicijativu potpredsjednika Vlade Milutina Simovića.
Gledano sa aspekta međunarodnog ratnog i pomorskog prava, olupina “Fresnela”, iako se nalazi u teriotorijalnim vodama Crne Gore, i danas je vlasništvo države Francuske.
Budući da je na njoj u borbi sa austrougarskim razaračem poginuo jedan član posade – podoficir električar Augustin (Žan Pjer Emanuel) Dukarm, olupina ove podmornice ima status ratnog groba i kao takva, ne bi smjela biti istraživana, niti uznemiravana.
SKANDAL SA „FRESNELIOM“ NIJE PRVI „HIDROARHELOZIMA“ IZ RCUD-A
Skandal sa „otrkivanjem“ olupine „Fresnela“ za koju se zna duže od jednog vijeka, nije prvi ekipi „hidroarheologa“ iz RCUD-a. Iako niko od zaposlenih u toj državnoj firmi nije završio podmorsku arheologiju, Mijajlović i njegovi zaooslenici uporno se nastoje baviti istraživanjem podmorja, naročito olupina potonulih brodova i aviona, pri čemu kao svoju navodnu stručnu osposobljenost za to, navode kurseve za tehnička ronjenja na olupinama, a koja su završili kod takođe korntroverznog italijanskog ronioca Fabija Rubertija i njegove organizacije IANTD.
Koliko su se dobro kod Rubertija obučili, potvšuje i izjava mlađeg Mijajlovića koji je za RTCG francusku podmornuicu staru više od jednog vijeka, identifikovao kao „raketnu topovnjaču“. Prvi ratni brodovi naoružani raketama, međutim, u upotrebu su ušli tek krajem pedesetih godina 20.vijeka – više od 40 godina nakon potonula „Fresnela“, i sasvim su drugačijih karakteristika i oblika od ove podmornice.
Zaposlenici RCUD-a su se kao „hidroarhepolozi“ proteklih godina već proslavili sličnim glupostima pa je tako stariji Mijajlović svojevremeno govorio i o „potopljenoj britanskoj podmornici H-2“ iako taj ratni brod uopšte nikada nije potonuo, pogotovo ne u vodama Crne Gore. Najveći gaf im je mešutim, bio sredinom devedesetih kada je Veselin Mijalović u svojstvu člana Društva za podvodne aktivnosti iz Nikšića govorio “Večernjim novostima” o olupini “austrougarskog broda “Forverc” koji je pronadjen na morskom dnu kod Ulcinja” I to nakon što su ronioci nikšićkog kluba u čijem je on bio rukovodstvu, snimili dokumentarni film o olupini tog broda , a TVCG ga trijumfalno prikazala nacionalnom auditorijumu. Tragedija u svemu tome je međutim, to što brod sa imenom “Forverc” nikada nije potonuo na Crnogorskom primorju – riječ je naime, o putničko-teretnom brodu “Goritia” kompanije “Austrijski Lloyd” (Österreichischer Lloyd) iz Trsta, koji je nakon što je naišao na minu, 19.avgusta 1918. potonuo na dubinu od 15-tak metara, dvije milje od ušća Bojane prema Ulcinju. Kao i svi drugi brodovi kompanije “Austrijski Lojd” i “Goritia” od 3.104 BRT bila je opremljena inventarom koji je na sebi imao ugraviran zvaničan grb ali i moto austrijske državne brodarske kompanije – “Vorwärts” – “Forverc” što znači “Naprijed”. “Stručnjaci” iz DPA Nikšič pedvođeni Mijajlovićem, po tome su cijeli brod pogrešno identifikovali kao “Foverc” o čemu su godinama zamajavali domaću i stranu javnost, a TVCG I tada o njima emitovala prilog, kao i sada o navodnoj “tajni koja leži” u moru na ušću Bojane – podmornici “Fresnel”.
