Crkvice –grad kojeg više nema- foto Državni arhiv Austrije

1 od 21

Video spot “Crkvice – u zagrljaju prirode”, autora Ilije Perića, ove je nedjelje bio jedan od hitova na društvenim mrežama i u crnogorskim medijima. Snimljen za potrebe promocije skrivenih ljepota Crne Gore, u okviru projekta “Eko i kulturni turizam južnih Dinarida”, podržanog od strane Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori, spot je pažnju naše javnosti skrenuo na gotovo već zaboravljeni predio Crkvica u Donjim Krivošijama, u sjeverozapadnom zalešu Boke Kotorske. Mjesto koje je poznato kao lokacija sa najvećom količinom padavina u Evropi i drugo u toj kategoriji u svijetu, danas je potpuno pusto. Prije nepunih 100 godina međutim, ovdje je bio jedan od najfascinantnijih objekata u sastavu “Primorske tvrđave Boka”  kakav je bio zvaničan naziv druge po važnosti austro-ugarske vojno-pomorske baze na Jadranu.

Utvrđeni logor Crkvice bio je  pravi mali grad u bezvodnom kamenjaru sjeverozapadnog bokeškog zaleđa, a u njemu se moglo smjestiti čak do 10 hiljada ljudi – mahom vojnika, spremnih da odavde u slučaju rata, dejstvuju protiv Crnogoraca sa druge strane obližnje granice između Austro-Ugarske i tadašnje Kraljevine Crne Gore.

Iz današnje perspektive u šumu obraslih Crkvica gdje se tek tu i tamo naziru ostaci velepnih objekata koje je Austro-Ugarska ovjde gradila od sredine 19.vijeka sve do kraja Prvog svjetskog rata, gotovo nepojmljmivo djeluje činjenica da se prije 100 godina u ovom kršu igrao tenis, davale pozorišne i bioskopske predstave, trčalo za fudbalskom loptom ili smučalo na zimi uređenim skijalištima.

Dio te atmosfere sačuvan je na brojnim starim fotografijama Crkvice koje sečuvaju u Državnom arhivu Austrije u Beču.

Uz Crkvice, sličan, ali znatno manji utvrđeni logor Grkavac kapaciteta dvije hiljade ljudi, Austro-Ugarska je podigla i na obližnjim Ledenicama.

“Ove dvije lokacije prirodno pružaju uslove za izgradnju potrebnog broja objekata različite namjene, nalaze se dovoljno udaljene od buduće linija fronta (crnogorske granice) i dovoljno blizu za logističku podršku snagama na frontu. Osim toga, ta dva mjesta nalaze se na prirodno kanalisanim pravcima sa kojih je moguć manevar u vipe pravaca. Zbog toga se u rejonu Crkvica intenzivno krajem 19.vijeka pristupa izgradnji objekata potrebnih za smještaj, život i kompletnu logističku podršku snagama za dejstva prema Grahovu i dalje. Crkvice porerastaju u utvrđeni logor za snage od 6.000-7.000 ljudi. Logor je prirodno zaštićen samom konfiguracijom terena kao i forovima Kom i Stražnik, a nedostaci su mu bezvodnost, komunikativnost i oštra klima…”- opisuje vojničke prednosti položaja Crkvice, potpukovnik u penziji Radojica-Rašo Pavičević, u svojoj knjizi “Werk – austrougarske tvrđave u Crnoj Gori”.

Crkvice –grad kojeg više nema- foto Državni arhiv Austrije

1 od 30

Bezvodnost i saobraćajna izolovanost Crkvica nisu bile prepreke za moćnu bečku Carevinu – inženjerske jedinice austro-ugarske vojske zadivljujućom brzinom naime, izgradile su nekoliko desetina kilometara kvalitetnih kolskih i pješačkih puteva kroz ovaj  nepristupačni,   bezvodni, ljuti kamenjar i Crkvice dobrom cestom koja je i danas u upotrebi, povezale sa Risnom preko čije se luke vršilo snabdijevanje novog vojnog logora. Problem nedostatka vode riješava se izgradnjom čak 11 velikih bistijerni sa velikim slivnicima za prikupljanje kišnice. Od njih je većina i dan-danas u funkciji.

Za zaštitu novog logora od napada neprijatelja, na najistaknutijim tačkama u neposrednom oruženju izgrađena su dva jaka utvrđenja – na istoku for Kom na istoimenom brdu na 1.129 metara nadmorske visine, odnosno na zapadu for Stražnik na 1.225 metara visokom vrhu brda Stražnik.

U samojj zaravni Crlvica između ta dva brda podiže se više od 150 raznovrsnih objekata – velika kasarna sa konjušnicom, bolnica, ambulante, hotel, stambene zgrade za oficire i njihove porodice, skladišta, pošta, električna centrala koja je čitav mali gradić napajala energijom. Crkvice su telefonskom i radio-telegrafskom vezom spojene sa ostakom Carevine, a njihovim žiteljima za te negostoljubive i zimi često snijegom zavijane krajeve, neuobičajeni životni komfor obezbijeđen je gradnjom vodovoda, škole, javne rasvjete, niza prodavnica, pozorišta, jedne od najvećih bioskopskih dvorava u ovom dijelu Balkana, najveće pekare u regionu koja je Boku dnevno snabdijevala sa 24 tone hljeba i peciva… Danas gotovo nestvarno djeluje podatak da je utvrđeni logor Crkvice osim klasičnih vojnih objekata kakva su strelišta, kantine i vježbališta, te skladišta municije i oružja, imao i tenisko igralište, kuglanu, fudbalsko igralište sa tribinama za 1.000 gledalaca , čak i uređeno skijalište na obližnjem Jankovom vrhu. Mali gradić imao je i sopstvenu malu rimokatoličku crku sa župnikom, a napravljeno je i veliko vojničko groblje. Osim austro-ugarskih, ovdje su tokom Prvog svjetskog rata sahranjivani  i za Crnu Goru saveznički vojnici iz sila Antante, jer su jedno vrijeme na Crkvicama Austro-Ugari držali i italijanske vojne zarobljenike. Na groblju kojem se danas ne vide ni tragovi, počivaju i mnogi Crnogorci za koje su Austro-Ugari prilikom sahrane, obezbjeđivali obred sa pravoslavnim sveštenikom, a o čemu postoje i fotografije. Mali grad u neprolaznom kršu bokeškog zaleđa, mimo godina Prvog svjetskog rata, živio je životom svakog primorskog mjesta Boke u kojoj su tada bazirali brojni austro-ugarski ratni brodovi – uz vježbe, postrojavanja, pjesmu i zabave vojnika, oficirske balove, sportske turnire, međusobne posjete dama iz oficirskih familija, zajedničke proslave državnih i vjerskih praznika, te ispraćeje preminulih na posljednja putovanja do mjesnog groblja…

“Kruži neprivjeren podatak da se na Crkvicama moglo nabaviti sve što se u tom trenutku moglo nabaviti i u Beču, osim balskih haljina ”-opisuje Radojica Pavićević u knjizi “Werk” ovaj neobični vojni gradić.

Ovo neobično mjesto zabilježeno je i u umjetnosti – naime, poznati češki kompozitor, muzički pedagog I kapelnik austro-ugarske vojne muzike Franc–František Rezek (1847-1912), a koji je svojevremeno službovao na Crkvicama, 1882. godine komponovao je koračnicu “Crkvice Lager Marsch”

Poslije Prvog svjetskog rata, utvrđeni logor Crkvice kraće je vrijeme koristila vojska Kraljevine Jugoslavije. Ubro je međutom  čitav kompleks napušten jer je izgubio svoj vojno-strateški smisao, pa je mali gradić prepušten propadanju, pljački i devastaciji, a svoj danak polako je uzimala i priroda. Danas je na Crkvicama ostalo tek nekoliko zidina i ostataka objekata – najveći je ruševina ogromne betonske zgrade pekare na čijem je spratu nekada bio bioskop, a prepoznaju se i ostaci više oficirskih zgrada, hotela, kao i betonski zidovi jedne od konjušnica. Tvrđave Kom i Stražnik, iako prazne i djelimično urušene, i danas stražare nad Crkvicama, gradom koga više nema…