Prije tačno 105 godina, okončan je jedan od najvećih inženjerijskih i graditeljskih poduhvatra na teritoriji današnje Crne Gore – ratna izgradnja trokrake žičare Kotor-Krstac-Njeguši-Cetinje koju je za samo šest mjeseci konstruisala i izgradila tadašnja austrougarska vojska.
Zadivljujući novi transportni sistem do tada neviđen na ovim prostorima, nikao je za samo nekoliko mjeseci uprkos ratnim okolnostima, izuzetno zahtjevnom terenu, surovim vremenskim prilikama i gomili logističkih izazova u kojem se gradio. Iako je potrajala samo nekoliko godina i već nakon Prvog svjetskog rata bila srušena i poharana od strane lokalnog stanovništva kojem je i dalje mogla služiti, austrougarska žičara Kotor-Krstac-Njeguši-Cetinje ostala je zabilježena u istoriji kao jedan od najgrandioznijih inženjersko-graditeljskih poduhvata i vrlio efikasan transportni sistem kakav Crna Gora na početku 21.vijeka, bezuspješno nastoji da u većem obimu, ponovno izgradi u obliku nove, turističke žičare Kotor- Ivanova Korita-Cetinje a koja je već godinama predmet neispunjenih obećanja ovdašnjih političara.
U januaru 1916. godine Austro-Ugarska je privodila kraju veliku vojnu operaciju na dva fronta protiv Kraljevine Crne Gore – malene državice koja je velikom austrougarskom carstvu dvije godine ranije, u avgustu 1914. objavila rat i prva započela ratna dejstva protiv Austro-Ugarske, bombardujući artiljerijom sa Lovćena, austrougarske vojne, ali i civilne ciljeve u Boki Kotorskoj. Skoro dvije godine je trajao takav „sukob na daljinu“ u kome su zaraćene strane razmjenjivale artiljerijske granate preko granice u brdima iznad Kotora, da bi krajem decembra 1915. Beč okupio značajne vojne snage i sa dva pravca- sjevernog preko Bosne i južnog iz Boke Kotorske, organizovao veliku ofanzivu sa ciljem da Crnu Goru izbaci iz rata. Velika vojna sila iz Boke potpomognuta vatrenom podrškom sa ovdje stacioniranih austrougarskih ratnih brodova, kao i dejstvima vazduhoplova iz Kumbora i Igala, početkom januara 1916. probila je tzv. lovćenski front i ubrzo su austrougarske trupe osvojile Cetinje i primorale Kraljevinu Crnu Goru na kapitulaciju. Austrougarske trupe zaposjele su teritoriju sada već bivše države Crne Gore i nastavile dalje nastupanje na istok prema Albaniji, a pred austrougarskom komandom pojavio se novi, veliki problem: kako da materijalno –tehnički obezbjedi oko 40.000 vojnika koji su nastupali kroz Crnu Goru i Albaniju, ali i nahrani oko 200.000 gladnih usta crnogorskog naroda za koji je odgovornost preuzela Austro.Ugarska, nakon što su crnogorski kralj Nikola i njegova Vlada pobjegli u inostranstvo.
Teren na kojem se do tada izvodila lovćenska vojna operacija bio je izuzetno težak i skoro neprohodan jer je trebalo savladati krševite i skoro vertikalne visove Lovćena koji se uzdižu iznad Kotora. Zahtje same vojne operacije protiv Crne Gore i kasnijeg snabdijevanja vojske i civilnog stanovništva na novozauzetoj teritoriji bili su međutim, bili veliki i neodložni. Količine raznih roba – hrane, minicije, oružja, ljekova i drugog materijala koje je valjalo prebaciti od luke u Kotoru do planinskog zaleđa Boke i dalje prema Cetinju, bile su ogromne i daleko su prevazilazile skrone mogućnosti koje je pružala tada jedina raspoloživa transportna veza – uski kolski put Kotor-Krstac-Njeguši-Cetinje kojim su se kretale konjske zaprege i rijetki automobili. Za komandu austrougaskih trupa u takvim okolnostima, bez obzira na cijenu, napore, teške vremenske uslove, izuzetno zahtjevan krševit i nepovoljan teren sa velikim usponima, kao jedino logično riješenje ovog problema, nametnula se izgradnja žičare.
Stoga je odmah po osvajanju Lovćena u januaru 1916. Austrougarska monarhija počela izgradnju trokrake transportne žičare od Kotora do Cetinja. Žičara je rađena u tri faze, pa je prvi njen krak na potezu Škurda-Krstac izgrađen već za nešto više od mjesec dana: od 16.januara do 25.februara 1916.
Izgradnja austrougarske žičare od Boke do Cetinja prije 105 godina, najviše je istraživao i o njoj materijala sakupio penzionisani potpukovnik JNA Radojica Pavićević iz Herceg Novog, autor brojnih publikacija o austrougarskim forifikacijama i drugim vojnim objektima na teritoriji današnje Crne Gore. Prema njegovim zapisima, prvi krak žičare na potezu pod Škurde uz sjeverne bedeme Starog grada u Kotoru do prevoja Krstac za manje od 40 dana januara i februara 1916., izgradila je 14. inženjeriskka kompanija (puk) austroskougarske vojske. Pomoć je toj specijalizovanoj vojnoj jedinici koja je bila obučena i uvježbana za izgradnju uskotračnih i zupčastih željeznica u Austriji, Švajcarskoj i BiH, pružilo i odjeljenje ratnih zarobljenika u kojem su bili ne samo zarobljeni crnogorski, već i ruski vojnici zarobljeni na frontovima u Galiciji i Bukovini, kao i posebno odjeljenje civilnih radnika.
Krak žičare od Škurde do Krsca I bio je dug 2.607 metara, a visinska razlika koju je on savlađivao na toj trasi iznosila je 963 metra. Nosivost žičare po jednoj tovarnoj jedinici – gondoli, bila je 100 kilograma, a napravljena je tako da po satu može transportovati ukupno 7.500 kilograma tereta. Ovaj krak žičare imao je ukupno četiri sekcije kroz početnu stanicu Škurda na 6 metara nadmorske visine u bizini kotorskih bedema, stanicu Špiljari na 315 mnv, stanicu „Kovess von Kovesshaza“ na 597 mnv, Donju zaustavnu stanicu na 620 mnv koja se nalazila na staroj austrougarskoj granici sa Crnom Gorom, stanicu Praćište na 857 mnv i Krajnu stanicu Krstac I na 970 mnv. Svaka sekcija bila je pokretana jednim benzinskim motorom snage 25 konja, koji je preko remena snagu predavao na sistem zupčanika koji su onda okretali velike koloturnike što su namotavali ili otpuštali noseću žiucu. Da bi žičara mogla raditi i noću, pogon stanica i magacini u njihovom sastavu bili su osvijetljeni pomoću električne energije.
„Interesenatno je da su pedantni Austrougari stanicama žičare davali imena svojih vojskovođa, ali se i tu vidi poštovanje hijerahije, tako da su najveća i najnznačajnija stanicanosile imena iz vrha vojne hijerarhije i onda rniže, redom prema mjestu u komandnom lancu.“- objašnjava Radojica Pavićević razlog zašto je stanica 3 na kraju žičlare Škurda-Krstac I dobila ime po Hermanu Kevešu fon Kevešaži, baronu, generalu, a kasnije feldmaršalu – komandantu 3. austrougarske armije koja je u januaru 1916. zauzela Crnu Goru. Drugi primjeri tako imenovanih stanica bili su oni koji su na drugim krakovima žičere, nosili imena nadvojvode Fridriha, načelnika Generalštaba feldmarlašala Konrada von Hecendorfa, ministra rata Aleksandra Fridriha fon Krobatina i generala Ignaca Trolmana, osvajača lovćenskog fronta.
Do početne stanice i magacina žičare kod Škurde od kotorske luke je vodila poljska željeznice uskog kolosjeka na kojoj su robu pristiglu iz brodova koju je valjalo popeti uz Lovćen prema Cetinju, prevozili vagoneti koje su gurali vojnci ili ratni zarobljenici.
Drugi krak žičare napravljen je na relaciji Škaljari-Krstac II, bio je dug 3.433 metra, a visinska razlika koju je savlađivao na ovoj trasi iznosi 1.036 metara. Kao i prvi krak žičare Kotor-Krstac, i ovaj krak je napravljen da može prenositi pojedinačne terete do 100 kilograma s aukupnim kapacitetom od 7.500 kilograma tereta na sat.
Trasiranje ovog kraka žičare počelo je 11. i završeno 20.februara 1916. Njegova izgradnja započela je već narednog dana i bila završena do 16.aprila iste godine. Ovaj krak žičare gradila je 23. inženjerijska kompanija austrougarske vojske, takođe uz pomoć dva odjeljenja radnika-ratnih zarobljenika. Krak Špiljari-Krstac II sastojao se od početne stanice Škaljari na 6,7 metara nadmorske visine, stanice „Erzherzog Friedrich“ na 120 mnv, stanice „Conrad von Hotzendorf“ na 350 mnv, stanice Mokra ploća na 616 mnv, stancie „Reichsgrenze“ na 824 mnv u neposrednoj blizini ranije austrougarsko-crnogorske granice, stanice Žanjev do na 939 mnv i istoimenom mjestu i Krajnje stanice Krstac II na 97 mnv. Kao i u slučaju prvog kraka, i drugi krak žičare bio je pogonjen sa po jednim benzinksim motorom snage po 25 konja u svakoj sekciji, a sve stanice i magacvini su takođe imali električno osvjetljenje da bi žičara mogla raditi i noću.
Oba kraka žičare napravljena su odmah nakon što su autrougarske trupe probile tzv. lovćenski front i prisilile Crnu Goru na kapitulaciju, a radovu su, uprkos najtežem mogućem terenu na kojem su se odvijali i izuzetno oštrim zimskim uslovima koji su tada vladali na ovom području, završeni u nevjerovatrnio kratkom roku. Stanice žičate građene su kombinacijom grubo tesnog kamena i betona, a same zgrade bile su napravljene od drvenih greda i dasaka. Stubovi žičate bili su od čelika a nerijetko su imali i armirano-betonske piramidalne osnove na koje su se oslanjali na terenu.
Prva dva kraka žičare prvenstveno su bila namijenjena snabdijevanju austrougarskih vojnih trupa koje su napredovale i kasnije probile lovćenski formn. Međutim, da bi se hranom, municijom i svim ostalim potrebnim sredstvima mogle snabdjeti austrougarske trupe, ali i sam narod u od Austro-Ugaraske u međuvremenu zauzetoj Crnoj Gori, valjalo je produžiti žičaru pa je od 15.marta do 15.aprila 1916. pregledana i trasirana, a od 1. aprila do 25.juna iste godine izgrađena i trasa trećeg kraka žičare na relaciji Krstac – Cetinje. Ovaj krak bio je većeg kapaciteta od prethodna dva i mogao je prenositi terete pojedinačne težine do 150 kilograma što je postignuto korišćenjem žica veče čvrstoće i tvrdoće, te na odgovarajući način promijenjenih i pojačanih nosećih konstrukcija, pogonskog i vučnog mehanizma. Ukupni kapacitet ovog kraka žičare bio je 11.000 kilograma po satu.
Treći krak gradila je takođe 14. inježnjerijska kompanija austrougarske vojske koja je neposredno prije toga, završila prvi krak na relaciji Škurda-Krstac I. Kao ispomoć, toj vojnoj jedinici su za ovaj posao dodijeljena i dva odjeljenja civilnih radnika, odnosno jedno odjeljenje ratnih zarobljenika. Ukupna dužina kraka Krstac III- Cetinje iznosila je 12.136 metara. a trasa se penjala od Krsta na 949 metara nadmorsske visine, do stanice Krobatin na 1.146 mnv na Golom brdu, a onda odatle spuštala do Cetinja na koti od 635 mnv.
U to vrijeme okupirana Crna Gora funkcionisala je sa uspostavljenom vojnom upravom na čijem čelu je Beč postavio generala Vebera fon Vebenaua, komandanta 47. pješačke divizije, čovjeka koji je imao dosta iskustva u postavljanju i organizovanju vlasti. Borbe koje je vodila 3.austrougarska vojska u Albaniji upravo su zahtjevale sigurnost i mir u Crnoj Gori, kako bi mogli napredovati, a logistika stizati preko Kotora žičarom do zaleđa, i dalje na front. Godinu ipo ratovanja i onako slabo ekonomski razvijenu Crnu Goru i njeno stanovništvo u potpunosti je iscrpilo, vladala je velika glad i nemaština. Prvih dana okupacije prema procjenama austrougarskog Generalnog guvernardurstva, trebalo je obezbjediti dnevno 200.000 porcija hrane za civile. Ministarstvo rata Austrougarske u martu 1916. godine odobrilo je 200.000 kilograma kukuruznog brašna te 70.000 kilograma pečenog hljeba za prehranu crnogorskog civilog stanovništva. Naime, lokalno stanovništvo je početak austrougaraske okupacije dočekalo u vrlo teškim prilikama, a glad se već pokazivala u punoj mjeri jer je ekonomski ionako zaostala Crna Gora, bila već iznurena dotadašnjim osamnaestomjesečnim ratovanjem. Osim hrane za civilno stanovništvo, nova austrougarska vojna uprava Crne Gore predvođena generalom fon Vebenauom, morala je pružiti i materijalnu podršku i logistiku za dalje napredovanje svoje vojske prema istoku. Skoro sva sredstava za jednu i drugu namjenu su transportovana upravo ovom žičarom.
Treći krak na relaciji Krstac –Cetinje činilo je šest sekcija, svaka pogonjena sa po jednim benzinskim motorom snage po 35 konja. Početna stanica Krstac III bila je sistemom posebnih visećih šina povezana sa dvije kranje stanice prethodna dva kraka žičare od Kotora – Krstac I i Krstac II, tako da se tovar mogao bez problema prebaciti sa jednog kraka žičare na drugi, a da se ne mora vršiti pretovar pojedinačnih gondola.
Krak Krstac III- Cetinje činile su početna stanica Krstac III, donja zaustavna stanica, stanica Njeguši, stanica Dugi do, Donja zaustavna zatanica II, stanioca “Krobatin”, stanica “Trollmann”, Stanica Bajice. Ugaona stanica i stanica Cetinje.
Žičara Kotor-Krstac-Njeguši-Cetinje funkcionisala je tokom cijele druge polovine Prvog svjetskog rata 1916-1918.godine i sa njome su prenešene hiljade tona hrane bez koje bi inače, crnogorsko civilno stanovništvo teško postradalo od gladi. Žičara je demolirana u završnim ratnim operacijama krajem 1918. kada su dvije podstanice su izgorele, ali su najveću prepreku njenoj eventualnoj obnovi stvorili upravo građani koji su od nje prethodne dvije godine imali najveću korist, jer su civili kada se austrougarska vojska povukla, odnosili djelove sa stanica i podstanica žičare. Ostalo je zabilježeno da su Amerikanci čiji je Crveni krst neposredno nakon okončanja rata pritekao u pomoć Crnoj Gori, namjeravali da obnove austrougarsku žičaru od Boke do Cetinja kao najefikasniji način transporta pomoći u hrani koju su oni za stanovništvo stare Crne Gore brodovima dopremali u Kotor. Glasnik “Novo doba” tako je u broju od 7.januara 1919. donio natpis o namjerama Amerikanaca da obnove žičaru i stoga javno pozvao lokalno stanovništvo da vrati u međuvremenu poskidane djelove mašinerije i merhanizama sa ovog važnog transportnog sistema, ali se to na žalost, nikada nije dogodilo. Žičara je stoga u narednih desetak godina gotovo potpnuno nestala jer su skoro svi njeni objekti porušeni i poharani, a djelovi poskidani i prodati u staro željezo.
/Siniša Luković/
