Ukoliko bude sve teklo po planu Ministarstva kulture Crne Gore, zgrada Starog zatvora u Kotoru do kraja 2021.godine dobiće nove stanare – umjesto robijaša koji su u njoj boravili skoro 150 godina, u zatvor će se useliti umjetnici i ovaj objekat prepoznatljiv po ljudskoj patnji i neslobodi, pretvoriće se u centar umjetničke i slobode izražavanja.
Naime, kroz IPA projekat nazvan “3C – Prekogranična razmjena sa ciljem razvoja kulture i kreativnih industrija”, Ministrarstvio kulture dobilo je 1,3 miliona eura iz evropskih fondova da rekonstruiše zgradu starog zatvora u Kotoru, a koja inače, ima zvaničan status zaštićenog spomenika kulture.
Projekat “3 C” ukupne vrijednosti preko 4 miliona eura, odvija se između Italije, Crne Gore i Albanije a za cilj ima uspostavljanje prekograničnog modela saradnje u oblasti kreativnih industrija. Pored obnove zgrade kotoprskog zatvora, projekat predviđa i renoviranje zgrade Kinostudija u Tirani, u tom gradu će biti uspostavljen i Umjetnički park, dok će u Italiji biti rekonstruisan Trg Gamzi u Pulji, a italijanska Regija Molize nabaviće opremu potrebnu za promociju tamošnje kulturne baštine.
Vlada je na sjednici u četvrtak usvojila informaciju u kojoj se navodi da su na tender koji je Ministarstvo kulture raspisalo u decembru prošle godine za rekonstrukciju zgrade starog kotorskog zatvora, dostavljene dvije ponude nakon čije analize je stručna komisija predložila da se prihvati ponuda kompanije “Koto” iz Beograda, a koja je za taj posao tražila 1.349.493 eura. Sa tom firmom će Ministarstvo kulture i sklopiti ugovor o izvođenju radova, a Vlada je za te svrhe iz tekuće budžetske reserve na račun tog ministarstva prebacila iznos od 190.700 eura koliko je po propoticijama projekta “3 C”, Crna Gora dužna uplatiti kao svoje nacionalno kofinansiranje za njegovu realizaciju.
Predstavljajući “3C” projekat iz crnogorskog ugla, ministar kulture Aleksandar Bogdanović je na prezentaciji održanoj krajem avgusta prošle godine u Podgorici, kazao da je predviđeno da objekat starog zatvora u Kotoru, u koji će tokom restauracije biti uloženo 1,3 miliona eura, postane kreativni hab namijenjen lokalnim stvaraocima, ali i rezidencijalnoj umjetnosti. Restauracijom zgrade zatvora u Starom gradu u Kotoru, Ministarstvo kulture će, kako je rekao, nastaviti sa realizacijom strateškog cilja namijenjenog promociji i razvoju kreativnog sektora i kreativnih industrija u Crnoj Gori.
“Kreativni hab koji će u okviru ovog projekta biti stavljen u funkciju, jedan je od šest ovakvih centara koje Ministarstvo kulture sa međunarodnim partnerima planira da realizuje širom Crne Gore u cilju pružanja podrške održivom razvoju sektora kulture i preduzetništva” – istakao je ministar Bogdanović, ocijenivši da projekat “3C” predstavlja “novi pozitivan primjer prekogranične saradnje Crne Gore, Albanije i Italije”.
Kako je pojašnjeno, objekat će se sanirati za potrebe osnivanja Centra za edukaciju i kulturu sa rezidencijama, i koristiće se u funkciji razvoja kulture, a posebno kreativnih industrija koje imaju snažan potencijal za lokalni ekonomski razvoj.
Pored Ministarstva kulture koje je glavni partner u realizaciji projekta, projektni partneri su Ministarstvo ekonomije Crne Gore, Ministarstvo kulture Republike Albanije, Institut za zaštitu spomenika kulture “Gani Strazimiri”, Albanija, Regija Pulja – Odjeljenje za turizam, ekonomiju, kulturu i teritorijalni razvoj, Italija, Regija Molize, Italija i Fondacija kulture, Molize. Pridruženi partneri su Nacionalni centar za kinematografiju, Albanija i Fondacija Gramsci, Pulja, Italija.
Inače, Ministarstvo održivog razvoja i turizma je već prije par godina Ministarstvu kulture izdalo Urbanističko-tehničke uslove za izradu tehničke dokumentacije za rekonstrukciju bivšeg austrijskog zatvora u Kotoru, u postojećim gabaritima. Rekonstrukcija objekta, površine 1.235,28 metara kvadratnih, kako je tada rečeno, neophodna je zbog propadanja te zgrade jer je uočeno ugrožavanje njene noseće konstrukcije. Obnovom bivše zgrade zatvora po dobijenim UTU, ona će ubuduće moći da se koristi za edukativnu i komercijalnu namjenu, što je kompatibilno sa idejom pretvaranja nekadašnjeg kazamata u budući međunarodni umjetnički hab.
Po izdatim UTU, predviđeno je saniranje noseće konstrukcije, obnova urušenog krova, međuspratne konstrukcije, kao i radovi na vodovodnoj, kanalizacionoj i elektro mreži.
Zgrada zatvora u Kotoru podignuta je napočetku druge polovine 19.vijeka, za vrijeme austro-ugarske uprave nad Bokom Kotorskom. Kako je u svojoj knjizi “Stotinu kotorskih dragulja” zapisao arhitekta i istoričar umjetnosti mr Jovan Martinović, da bi se podigla zgrada zatvora što je inače, bila praksa Austro-Ugarske da radi u svim krajevima kojima je vladala, trebalo je srušiti jedan broj objekata uu Starom gradu u Kotoru, uz podnožje brda Sveti Ivan, na prostoru između crkava Svetog Pavla i Svetog Josipa. Stoga su, da bi se gradio zatvor, uklonjene stara crkva Svetog Križa, a možda i crkve Svetog Benedikta i Svete Marije Magdalene koje se sve pominju u starim notarskih knjigama, da su nekada postojale na ovom lokalitetu.
Zgrada zatvora građena je po projektu tadašnjeg kotorskog gradskog arhitekte Marka Bencona, porijelom iz Dalmacije. On je u Kotoru projektovao i sagradio nekoliko većih i javnih objekata, ali je najviše ostao upamćen upravo po zgradi zatvora, pa se I dan danas ovaj objekat u Kotoru kolokvijalno naziva “kuća Marka Bencona”. Objekat zavora je velika trospratna zgrada sa dva lažna poprečna trakta sa kalkanima na glavnoj fasadi, sa svim prozorima opremljenim kovanim željeznim rešetkama, kakve su upotrebljene i u unutrašnjosti. Zgrada je zidana od postojećeg ili pritesanog kamena i opeke, u cjelini je malterisana i izvorno ofarbana poznatom austrijskom žutom bojom kojoj su se u bečkoj Carevini farbali zatvori, pa su se zbog toga i svi objekti te vrste u narodu i popularno tada nazivali “žutim kućama”.
Kotorski zatvor je ubrzo po završetku izgradnje počeo da opravdava svoje postojanje jer su Austro-Ugari u njega prvo zatvorili učesnike poznatih ustanaka u Grblju i na Krivošijama 1869.godine, a koji su buknuli zbog namjere Beča da i na ovim prostorima uvede opštu vojnu obavezu. Po drugi put se zatvor napunio učesnicima Bokeljskog ustanka iz 1882.godine, takođe nastalog iz otpora uvođenju vojne obaveze, pošto su Bokelji smatrali da imaju privilegiju iz starina da ne služe vojsku nijednog starnog vladara nad zalivom, pa ni austro-ugarskog cara. Tokom Prvog svjetskog rata kotorski zatvor je poslužio kao početna stanica za internaciju civilnog stanovništva Kotora u logore u Mađarskoj, a pred kraj rata ovdje su bili zatočeni učesnici i vođe čuvene pobune mornara na austrougarskim ratnim brodovima u Boki Kotorskoj, koja se desila od 1. do 3.februara 1918. Četvoro glavnih vođa pobune –Anton Grabar, František Raš, Jergo Šižgorić i Mate Brničević su nakon suđenja u Kotoru, iz zgrade zatvora odvedeni na groblje u Škaljarima gdje je nad njima izvršena smrtna kazna strijeljanjem. Takođe je i u Drugom svjetskom ratu kotorski zatvor poslužio italijanskiom okupatorima kao sabirni centar za transport zatvorebnika i ratnih zarobljenika u koncentracionee logore u Baru, Albaniji i Italiji, ili pak na strelište na Mokroj ploči iznad Škaljara gdje je nad njima izvršavana smrtna kazna. Tada mu je bio pridodat i objekat tzv. “Malog zatvora” ili “Karaklaka” .- dotadašnja kasarna finansa, inače pregrađena romanička crkva Svetog Pavla iz 13.stoljeća.
Kotorski zatvor radio je punim kapacitetima i u vrijeme Rezolucije Informbiroa i hapšenja i proganjanja simpatizera sovjetskog vođe Josifa Visarionoviča Staljina u tadašnjoj FNRJ, od 1948. do 1954.godine. Služio je tada kao sabirni centar za sve crnogorske zatvorenike- informbiroovce na njihovom putu prema daljim kazamatima u Bileći i na Golom Otoku.
Za skoro 150 godina njegovog rada, kotorski zatvor je bio glas da se iz njega ne može pobjeći, ali je to ipak na kraju uspjelo dvojici osuđebnika koji su u njemu tamnovali 1982. godine i koji su za bjekstvo iskoristili činjenicu da zgrada zatvora nije bila obnovljena od oštećenja zadobijenih u velikom zemljotresu 1979.
Zgrada kotorskog zatvora je početkom 1990. ispražnjena i zaključana i on se od tada ne koristi u svojoj osnovnoj namjeni. Od tada do danas se povremeno javljaju inicijative da se ova lijepa stara zgrada sa tamnom prošlošću, obnovi i revitalizuje kroz drugu namjenu, a čemu su prije nekoliko godina stvoreni i formani preduslovi kada je kotorski zatvor Ministarstvo pravde zvanično ustupilo Ministarstvu kulture. Osim nekoliko manjih umjetničkih projekata koji su minulih godiona sprovedeni u ovoj zgradi poput nekoliko sesija Ljetnje škole arhitekture Kotor APPS, kao jednog segmenta festivala kulture KotorArt, zatvor je bio i mjesto ambijentalnog izvođenja pozorišne predstave “Njegoš, Vatre” Paola Magelli-ja i Radmile Vojvodić.
