Na kotorskoj Pjaci od kina, u crkvi sv. Mihaila nalazi se bogata zbirka gradskog Lapidarijuma koja je počela da se prikuplja još davne 1906. godine pod pokroviteljstvom tadašnjeg “Bokeškog starinarskog društva”.
“Nažalost, sve do kraja XIX i početaka XX stoljeća nije se ozbiljnije radilo na sistematskom sakupljanju i proučavanju kamenih spomenika, fragmenata i natpisa, iako tokom toga perioda izlazile studije o bogatoj istoriji ovoga kraja iz pera Josipa Đelčića, Simeona Rutara i Mladena Crnogorčevića, a nešto kasnije i Pava Butorca. Opsežni sanacioni i restauratorski radovi na katedrali svetog Tripuna, izvođeni od l897 do l908.godine, kojom prilikom je naročito istraživan oltarni prostor Katedrale, iznijeli su na svjetlo dana brojne ulomke kamenog crkvenog namještaja iz starijih faza života Katedrale ili drugih kultnih građevina u Kotoru, koji su zajedno sa ostalim arheološkim i arhitektonskim ulomcima, nađenim na raznim stranama grada Kotora, postali osnova oko koje se okupilo i formiralo “Bokeljsko starinarsko društvo”, uspostavljajući prvu formu Lapidarija”, navodi magistar arheolog Jovica Martinović.
Tadašnji, prvi, Lapidarij je postavljen u napuštenoj crkvi svetog Jakova i Filipa Zebedejeva (Gospa od Rozarija, poznata i kao kuća Zoreca, između crkve Svetog Nikole i Dominikanskog samostana, srušena u zemljotresu 1979.godine, sada renovirana). Društvo je prestalo sa radom početkom I svjetskog rata 1914.godine, ali je Lapidarij ostao u pomenutoj crkvi sve do kraja II svjetskog rata i to kao svojina Opštine Kotor, bez prava povraćaja predmeta.
Najstariji podaci o sakupljanju starina, ili tačnije antičkih grčkih i rimskih natpisa u Kotoru potiču iz XV stoljeće, kada su nastali zapisi talijanskog putopisca i polihistora Cirijaka iz Ankone.
Kamen temeljac sakupljanju starina u Boki Kotorskoj, pretežno kamenih spomenika i natpisa, postavio je veliki domaći humanista, istoričar i teološki pisac, kao i sakupljač narodnih umotvorina iz XVII stoljeća, biskup Andrija Zmajević.
Moda ugrađivanja antičkih i srednjevjekovnih natpisa i fragmenata proširila se i na Kotor sa okolicom, pa je u starom gradu Kotoru na nekoliko mjesta (zidovi katedrale Svetog Tripuna, ogradni zid Biskupije, ogradni zid crkve Svetog Pavla, zid Franjevačkog samostana itd), kao i na Prčanju (podgradni zid iza apside Bogorodičinog hrama), uzidano u zidove nešto fragmenata i natpisa, koji su zahvaljujući tome ugrađivanju i ostali sačuvani.
“Po završetku II Svjetskog rata, 1944.godine počinje, nažalost, prava odiseja, seljenje i prebacivanje s mjesta na mjesto dragocjenih materijala, fragmenata i cjelina, a tokom radova na sanaciji i revitalizaciji spomenika kulture u Opštini Kotor nakon katastrofalnog zemljotresa 15.aprila 1979.godine, a posebno u gradu Kotoru, otkriven je veliki broj ulomaka kamene plastike, arhitektonskih fragmenata i dekoracije, i to bilo tokom radova na rušenju pojedini djelova zgrada u cilju sanacije, bilo tokom iskopa galerije infrastrukture u starom gradu Kotoru, a najviše tokom opsežnih sistematskih istraživanja ranijih faza života svake od šest sačuvanih romaničkih crkava XII – XIII vijeka u Kotoru. Najznačajniji ostaci preromaničke plastike pronađeni su tokom radova na crkvi svetog Mihaila, gdje se pod stojećom sadašnjom romano-gotičkom crkvom iz XIV stoljeća nalaze temelji starije, mnogo veće crkve, zapravo one opatije Svetog Mihaila nastale u periodu pretežnog benediktinskog uticaja iz čuvenog svetišta na poluostrvu Monte Gargano na suprotnoj obali Jadrana, odnosno, u epohi preromanike od IX do XI vijeka. To je ona crkva čiji se opat Petar pominje u ispravi o posvećenju oltara sadašnje katedrale Svetog Tripuna, 1166.godine.
Unutar gabarita sadašnje crkve, na dubini od cca 2 metra, na djelimično sačuvanom podu od vodonepropusnog maltera, pronađena je vrlo oštećena kamena oltarna pregrada sa nekompletnim plutejnim pločama preromaničke dekoracije, te još nekoliko fragmenata preromaničkog kamenog crkvenog namještaja ukrašenog pleterom”, pojašnjava Martinović i dodaje “bilo je krajnje vrijeme da se svi eksponati kotorskog Lapidarijuma stručno srede, inventarišu, fotografišu, djelimično restaurišu i rekonstruišu, obrade u naučnom smislu i vrijednuju putem izlaganja i prezentacije stručnoj i naučnoj javnosti i drugim interesentima, i to u odgovarajućim prostorima, kao stvarni svjedok naše daleke prošlosti i neotuđivi dio naše bogate kulturne baštine”. S toga je I predložio da se stalna postavka izložbe zbirke kamenih spomenika prezentuje u saniranoj i revitalizovanoj crkvi svetog Mihaila iz XIV vijeka.
I konačno 2002 godine u crkvi svetog Mihaila postavljena je sadašnja zbirka kamenih spomenika – Lapidarijum, koju čine eksponati iz antičkog doba od kojih su neki unikati kao naprimjer portret rimskog imperatora Domicijana iz I stoljeća naše ere, zatim kupasti nadgrobni spomenici – cipusi I šestostrani cipusi sa košarom iz II I II stoljeća, potom fragmenti starohrišćanske epohe IV I VIII stoljeća među kojima se ističe reljef Jagnjeta Božjeg izvađen sa fasade crkve sv. Mihaila, krstionica, propovjedaonica I slično.
Dio eksponata stilova romanike, gotike, renesanse I baroka od XII do XIV stoljeća izloženi su I na otvorenom prostoru, prolazu sa južne strane crkve I to kapitei stubova, dekorisani okviri vrata I prozora, grbovi kotorskih vlastelina među kojima se ističu grbovi porodica Drago, Vrakljen I Beskuća, zatim nadgrobne ploče sa natpisima I grbovima, čitavi ili fragmentovani natpisi, što se nadopunjuje nadgrobnim natpisima uklesanim u južni zid crkve svetog Mihaila sa gotičkim lukom prolaza palate kotorskog građanina Miha Spice iz XIV stoljeća.
Sadašnju postavku kotorskog Lapidarijuma osmislili su dipl. arch. Gojko Andrijašević i mr arch Jovica Martinović.
