Ratna blokada izvoza žita iz Ukrajine koju gledamo danas, prije 170 godina uništila je najvećeg bokeljskog brodarsko-trgovačkog tajkuna

Piše: Siniša Luković

Scene koje već nekoliko mjeseci gledamo u ratom zahvaćenoj Ukrajini gdje milioni tona ukrajinskog žita ne mogu biti izvezeni preko luka te države u Crnom moru koje blokira ruska Ratna mornarica, vrlo su slične onome što se tamo događalo prije tačno 169 godina i što je tada pored ostaloga, prouzrokovalo i poslovnu propast najvećeg bokeljskog tajkuna i vlasnika brodova na jedra, Spiridona (Špira) Gopčevića.

Svoju impozantnu poslovnu imperiju Gopčević je u prvoj polovini 19. vijeka izgradio većinom na trgovini ukrajinskim i ruskim žitom i njegovim brodskim prevozom iz luka Crnog mora prema Mediteranu i zapadnoj Evropi. Gopčevići potiču iz sela Podi, na padinama Orjena iznad Herceg Novog. To je jedna od najčuvenijih bokeških brodovlasničkih familija koja je ostavila dubok trag ne samo u pomorstvu Boke, već i novijoj istoriji grada Trsta.

Početkom 19. vijeka Krsto Gopčević, bokeški trgovac-brodovlasnik rodom iz Poda, borio se protiv Napoleonovih snaga u Dalmaciji. Svojom korvetom “Amorevole” isticao se 1806-1807. u Boki Kotorskoj kao saveznik ruske flote admirala Dmitrija Senjavina. Nakon konačnog poraza Napoleona 1815. godine, Krsto Gopčević prebacuje poslovanje u Odesu na Crnom moru, a potom u Smirnu, trgujući prvenstveno žitom. Prije toga mu se, međutim, 1809. u Boki na Podima rodio sin Spiridon koji će sredinom 19.vijeka, igrom slučaja i njegovih poslovnih sposobnosti, postati najveći privatni brodovlasnik jedrenjaka u Trstu.

Početkom 19. vijeka u Trstu, kao brzorastućoj glavnoj luci Austrije u čijem je Boka tada bila sastavu, sve je brojnija zajednica naših poslovnih ljudi. Njima se tako 1828. godine priključuje i Krsto Gopčević koji je do tada poslovao u južnoj Rusiji. Njegov sin Spiridon je nastavio poslove svog oca u rumunskim lukama Galac i Braila gdje na Dunavu 1837-1839. gradi i prva dva svoja broda: navu “Cerere” i brigatnin “Vallaco”. Komandu nad njima mladi je Gopčević povjerio poznatim peraškim kapetanima Antonu Viskoviću i Marku Baloviću. Spiridon već naredne, 1840. godine širi svoje poslove na crnomorske luke Odesu, a naročito na obale Azovskog mora i luke Kerč, Berdjansk i Taganrog.

Ubrzo se seli u Trst gdje uspostavlja čvrste veze s Riječaninom Gašparom Matkovićem, trgovcem i brodovlasnikom koji je od 1829. prodavao svoje jelove i bukove bačve u Trstu i koji je imao svoje poslovne interese u velikom industrijskom mlinu u Rijeci gdje se mljelo žito što se dovozilo iz Rusije i Mađarske, a brašno potom odavde izvozilo za Englesku i Francusku. Preko Matkovića, mladi Spiridon Gopčević tada uspostavlja i poslovne veze s riječkim brodograditeljima, posebno čuvenim Andrijom Zanonom kod koga je 1841. bokeljski preduzetnik sagradio i svoj prvi novi brod – brigantin dug 38 i širok 6,5 metara, od 216 tona nosivosti koji je dobio ime “Car Lazar”.

Zanimljivo je da je Gopčević ubrzo potom za 200.000 forinti prodao “Cara Lazara” ni manje ni više nego argentinskoj Ratnoj mornarici koja je tada tek bila u povojima. Tako je jedrenjak bokeljskog brodovlasnika, naoružan sa 24 topa, ubrzo postao i admiralski brod male argentinske flote, pod novim imenom “General Belgrano”. Taj brod se istakao u par okršaja na moru koji su se do kraja 1841. vodili ispred luke Montevideo s urugvajskim pomorskim snagama, pri čemu je “General Belgrano” oštetio nekoliko protivničkih brodova i potopio urugvajski brigantin “General Rivera”, ali je i sam pretrpio znatna oštećenja.

Argentinskoj mornarici Gopčević je prodao i svoj drugi brod – brik “Restaurador Rosas” od 332 tone nosivosti, izgrađen u Rijeci 1844. Već krajem oktobra te godine je Gopčevićev opunomoćenik i zapovjednik tog broda, kapetan Špiro Vukasović iz Oravca, u Buenos Airesu predao ovaj brod argentinskoj Vladi. Ubrzo je “Restaurador Rosas” naoružan sa 22 topa, primljen u sastav tamošnje Ratne mornarice pod novim imenom “San Martin”, postavši komandni brod rodonačelnika argentinske Ratne mornarice koja je još bila u povojima, čuvenog admirala Vilijama (Guljelma) Brauna (1777-1857).

Gopčević je “Restauradora Rosasa” koji je bio veoma dobar i brz brod sjajnih maritimnih karakteristika, prodao za 300.000 forinti, pa je u istorijskim knjigama ostalo zapisano da su upravo dva bokeljska jedrenjaka bila nukleus oko koga se sredinom 19. vijeka, formirala Ratna mornarica te velike južnoameričke države. Argentincima je vješti bokeljski preduzetnik prodao i treći svoj brod – malu navu “Confederazione Argentina” koju je, namjenski za to, naručio i sagradio 1846. godine u Rijeci.

Pored ova tri broda, u naredne samo tri godine, od 1846. do 1849. brodogradilišta u Rijeci su za Špiridona Gopčevića sagradila čak deset novih jedrenjaka: šest brigantina od po 361 tonu nosivosti: “Implacabile” (Nepomirljivi), “Infaticabile” (Neumorni), “Insuperabile” (Nenadmašni), “Conte Coudenhoven”, “Ingegnoso” (Domišljati) i “Armelin”, nave “Istvan Fö Herzeg” i “Ida Kiss” od po 566 tona i bark “Sir Robert Peel” od 395 tona, te brik “Dobri zar” od 369 tona. Svi jedenjaci koje je na Rijeci gradio Gopčevič bili su znatno skuplji od drugih slilinih takvih brodova drugih naručilaca jer je on insistirao na ugradnji najboljeg materijala i najkvalitetnije opreme u svoje brodove.

Godine 1849. u Engleskoj Gopčević gradi i dva nova mala parobroda od po 67 tona i daje im imena “Principe Stirbey” i “Principe Karagiorgevich” po srpskom knezu koji je vladao od 1842. do 1858. Cijena im je bila preko 1.000 zlatnih funti po brodu. Bili su namijenjeni plovidbi po Dunavu, a Gopčević je lično nadgledao njihovu gradnju i opremanje. Zahvaljujući njegovom preduzetničkom duhu i političkim sklonostima, u Rijeku se počelo njegovim brodovima dopremati oko 5.000 tona ruskog žita godišnje, koje se potom tu prerađivalo. Špiridon Gopčević se tada pokazao i kao veliki dobrotvor jer je dijelio besplatno žito stanovništvu u Boki Kotorskoj i Crnoj Gori. Svake godine poklanjao je i 50.000 forinti za održavanje rada srpskih osnovnih škola u tada turskoj Hercegovini. Omogućio je i štampanje prvog izdanja “Gorskog vijenca” Petra II Petrovića Njegoša 1847. godine.

Pored novih jedrenjaka koje je gradio, Gopčević je tada u suvlasništvu s nekolicinom drugih poslovnih partnera iz Austrije, Ugarske ali i Boke, imao još pet brodova: brigantin “Cernogorac” od 325 tona, sagrađen u Trstu 1827, brigantin “Indifferente” (Ravnodušni) od 316 tona sagrađen 1828. u Bostonu, bark “Conte Szechenyi” od 388 tona, sagrađen u Rijeci 1846, bark “Conte Apponyi” od 268 tona, sagrađen u Rijeci 1847. te male pjelig “Ufanije” od 89 tona, sagrađen u Milni na Braču 1847. godine i “Vero Madonna di Scarpello” sagrađen 1845. Gopčević tada ponovno pokazuje talenat za trgovinu brodovima, ali mu nisu svi poslovi dobro prošli kao prijašnji sa prodajom dva jedrenjaka Argentincima.

Naime, 1848. on je prodao brigantin “Implacabile” Mađarima, koji su mu dali 40.000 forinti kapare. Njihova revolucionarna vlada željela je da taj jedrenjak dovede u Rijeku i pretvori ga u ratni brod, što je trebalo biti zametak mađarske Ratne mornarice na Jadranu. Međutim, politička previranja na relaciji Beč – Budimpešta osujetila su ovaj plan u kojem je Gopčevićev opunomoćenik, bio kapetan duge plovidbe Petar Đurković iz Risna. Primopredaja broda novim vlasnicima umjesto u Rijeci, obavljena je u Londonu, ali zbog revolucije 1848. i njom praćenih ratnih dejstava, mađarska vlada nije Gopčeviću isplatila cijelu vrijednost broda “Implacabile”. Brod je nedugo potom u Rijeci zaplijenila nova bečka vlada i tražila od Gopčevića da vrati primljenu kaparu za “Implacabile” što je ovaj odbio da učini, pa je jedrenjak prodat na sudskoj licitaciji za samo 6.495 fotini i 45 krahjvera što je bilo nedovoljno da pokrije čak i same sudske troškove.

Spor oko “Implacabilea” nastavio se razvlačiti po sudovima narednih 13 godina, sve do Gopčevićeve smrti 1861, zbog koje je na kraju i zaključen. U međuvremenu, taj je brod u Gopčevićevoj floti zamijenjen novim brigatninom “Baron de Bruck” od 381 tone nosivosti, koji je sagrađen na Rijeci, 1850. godine. Iste godine Gopčević je pregovarao o prodaji jednog od svojih malih parobroda (“Principe Stirbey” i “Principe Karagiorgevich”) Ministarstvu finansija Kneževine Srbije po cijeni od 12.000 zlatnih dukata. U dokumentima u vezi s ovom transakcijom se navodi da ovi parobrodi imaju motore od 60 konja, da su naoružani s četiri topa, te da “120 osoba može na njima ručati”. Bilo je planirano da ti brodovi na Dunavu vuku i šlepove. Oba broda doplovila su do Carigrada, gdje su radili u tamošnjoj luci i pokazali se veoma dobro, ali ih Srbija ipak nije kupila.

Godine 1850. vrijednost Gopčevićeve imovine procijenjena je na 12,5 miliona srebrnih forinti. Na vrhuncu svoje ekonomske moći bokeški brodovlasnik i trgovački tajkun tada kreće u gradnju impresivne, četvorospratne, neorenesansne palate na obali tršćanskog Canala Grande, na trgu Ponte Rosso, u tada najživljem lučkom dijelu grada. Projektovanje palate Gopčević je povjerio uglednom italijanskom arhitekti Đovaniju Barlamu koji je napravio jedno od najimpresivnijih zdanja u tzv. eklektizmu (pravac u kome se u umjetnosti na jednom mjestu primjenjuje više različitih stilova).

Po izričitoj želji naručioca, u nišama na fasadi prvog sprata velelepne zgrade postavljeni su kipovi u vezi s kosovskim mitom: mermerne statue cara Lazara i carice Milice, Miloša Obilića i Kosovke djevojke.

“Palazzo Gopcevich” kako je ta zgrada i danas znana u Trstu jedno je od najljepših i najvećih zdanja u centru tog grada jer je ova građevina, osim kao rezidencija familije Gopčević, građena i kao poslovno sjedište njihove kompanije. Karakteriše je izuzetno bogato dekorisana unutrašnjost s oslikanim plafonima i mozaično složenim parketom na podovima. Godine 1998. ovu zgradu je otkupila gradska uprava Trsta i u nju je smjestila Muzej teatra i muzike “Carlo Schmidl”.

Trst je sredinom 19. vijeka, kada je u tom gradu Špiro Gopčević bio na vrhuncu svoje ekonomske moći, imao već 80.000 stanovnika i ubrzano se razvijao u treći po veličii grad cijele Habsburške Monarhije, iako je još uvijek bio daleko iza Beča i Budimpešte. Kako je Gopčević od 1847. do 1851, pa ponovno 1854. bio predsjednik Srpske pravoslavne opštine u Trstu, razumljivo je da je za lokaciju sjedišta svoje kompanije odabrao mjesto u neposrednoj blizini stare pravoslavne crkve u tom gradu smatrajući da ta skromna crkvena građevina ne odražava ekonomsku moć sve brojnijih i uticajnijih srpskih trgovaca i brodovlasnika u glavnoj luci Austrije.

Spiridon Gopčević je uložio veliki napor i dosta vremena u pripremi izgradnje nove, raskošne pravoslavne crkve Svetog Spiridona. Ta je crkva i danas jedan od najljepših kulturno-istorijskih spomenika u Trstu i dokaz značajne uloge koju je zajednica ljudi s ovih prostora sredinom 19. vijeka imala u Trstu. Burne okolnosti sredinom 19. vijeka u najbližem okruženju njegovog zavičaja u Boki – Crnoj Gori koja je tada vodila odlučujuće bitke s Turcima, učinile su da se Spiridon Gopčević dokaže i kao patriota, više puta šaljući Crnogorcima pomoć u hrani, oružju i municiji. Posredovao je i u ženidbi crnogorskog knjaza Danila kćerkom uglednog tršćanskog brodovlasnika bokeškog porijekla, kapetana Marka Kvekića.

U pismu od 23. juna 1853. knjaz Danilo Spiridonu Gopčeviću zahvaljuje na velikoj pomoći koju je ovaj dao tokom rata s Turcima 1852-1853, kad je, kako navodi, “na vagi visila propast ili oslobođenje Crne Gore”. U to se vrijeme on ističe i po velikoj filantropiji u Trstu, pomažući siromašne žitelje tog grada, plaćajući pogrebne troškove bolesnih pomoraca koji su umirali u tamošnjoj bolnici i lazaretu, šaljući novac za obnovu pravoslavnih crkava širom Dalmacije, kao i sakupljajući veliku pomoć za porodice iz Sarajeva koje su ostale bez imovine u velikom požaru koji je 1852. pogodio taj grad.

Gopčević nastavlja da gradi ili kupuje brodove: 1853. gradi u Malom Lošinju bark “La Pace” (Mir) od 487 tona, a kupuje drugi bark “Resolution” građen u Engleskoj od 366 tona, tri nave “Impareggiabile” (Neuporedivi) od 632 tone, “Americana” od 725 tona i “Villuta” od 462 tone, obje građene u SAD, te brigantin “Elleno” građen u Grčkoj (256 tona). Godine 1853. on u svom vlasništvu ima 21 jedrenjak s ukupno preko 8.300 tona nosivosti. U suvlasništvu, posjeduje još šest brodova: brigantin “Milost” od 398 tona, građen 1850. u Trstu, navu “Elisabeth” od 534 tone sagrađenu 1838. u Trstu, brik “Uredan” (356 tona, Rijeka, 1850), brigantin “Re Davide” (192 tone, Rijeka, 1852), brik-škunu “Dispaccio” (Vijest) od 183 tone, građenu u Engleskoj 1820. i brigantin “Zvonimir” od 186 tona građen u Americi.

Iako su mu tada u brodolomima stradali jedrenjaci “Sir Robert Peel” (1853. kod ostrva Jura-Polo), nava “Elisabeth” (1853. potonula kod obale Galabije) i “Ingegnoso” (1855. u Crnom moru), flota pod kontrolom Špiridona Gopčevića tada čini 10 odsto ukupnog brodarstva Trsta. Bokeljski brodovlasnik i preduzetnik je u zenitu svoje ekonomske moći i glavni je brodar u Austriji kada su jedrenjaci u pitanju.

Međutim, na horizontu se već naziru oblaci teške krize koja će uskoro pogoditi Spiridona Gopčevića. Počinje čuveni Krimski rat – Rusi su zauzeli Moldaviju i Vlašku, što je isprovociralo reakciju Turaka i Engleza, kojima su se priključili i Francuzi, a kasnije i Italijani. Englezi su odlučili da iskoriste ovu priliku i da unište rusku mornaricu u njenoj glavnoj luci na Crnom moru, te su počeli s opsadom Sevastopolja na Krimu u oktobru 1854, a zauzeli su ga u septembru 1855. godine.

Iako je rat već bio stvarnost, Gopčević je kupio u Rusiji velike količine žita. S eskalacijom sukoba, koji su spriječili pomorski saobraćaj i rad luka, žito je ostalo u skladištima luka Crnog mora, a nad Gopčevićeve poslove, obilno kreditirane od strane Bečke banke, nadvili su se tamni oblaci. Na iznenađenje poslovnih ljudi u Trstu, Gopčević je, zbog nemogućnosti da iz crnomorskog basena izveze već kupljeno žito i proda ga dalje na tržištu, pao u stečaj s dugom od 15 miliona franaka, a austrijska vlada tada je odredila četiri brodovlasnika kao stečajni komitet koji je trebalo da upravlja imetkom posrnulog brodara i tajkuna. Ne mireći se s time što ga je zadesilo, Spiridon Gopčević je pokušao sam da riješi sve svoje probleme, pa se zaputio u Petrograd, kod ruskog cara Aleksandra II.

Car ga je primio uz odgovarajuće počasti, obećavajući mu da će biti ispunjeno sve što je Gopčević tražio. Bokeljski je brodovlasnik i trgovac, naime, tražio privilegiju da njegovi brodovi budu oslobođeni karantina jer se tada kao posljedica Krimskog rata, na obalama Crnog mora pojavila kolera. Ukidanjem karantina za svoje brodove, Gopčević bi dobio ključnih 15 dana prednosti u odnosu na konkurenciju da izveze svoju robu i iznese je na tržište, diktirajući na taj način u najvećoj mjeri cijenu žitarica u dobrom dijelu Evrope.

Gopčevićevi brodovi pod najboljim kapetanima njegove kompanije, stoga su isplovili iz Trsta za Rusiju, pa su ubrzo u Azovskom i Crnom moru počeli s ukrcajem žita. Ipak, njegove poslovne kombinacije i očekivanja nisu se ostvarili zbog uništenih skladišta u lukama i šlepova na rijekama kojima je žito s ruskih i ukrajinskih oranica u unutrašnjosti, trebalo da bude transportovanao do morskih luka. Tako su Gopčevićevi brodovi, koji su prvi uplovili u više različitih luka, među zadnjima napustili sidrišta. Osim toga, zarada od prodanog žita u Francuskoj i Engleskoj, iako velika, nije bila dovoljna za saniranje ogromnih gubitaka koje je u međuvremenu Gopčević pretrpio.

Jedina svijetla tačka u tom tmurnom periodu, za Gopčevića je bilo rođenje sina Spiridona Gopčevića mlađeg, 9. maja 1855. u Trstu. Na ekonomskom planu, kola su mu međutim, i dalje ubrzano išla nizbrdo i uskoro je čak 15 njegovih jedrenjaka bilo zaplijenjeno od povjerilaca kojima je Špiro dugovao novac. Zadnji, gotovo očajnički njegov pokušaj da se spasi, uslijedio je nabavkom barka “Osvetitelj” iz Sjedinjenih Država i brigatnina “Furioso” 1856, no i to je bilo bez uspjeha jer su mu i ti brodovi zaplijenjeni već naredne, 1857. godine.

Ukupno je tokom svoje brodovlasničke karijere od 1837. do 1857. godine, Spiridon Gopčević u svom potpunom ili većinskom vlansištvu imao čak 31 brod, te još 6 brodova u kojima je posjedovao manjinsko vlasništvo (manje od 12 karata). Ironijom istorijskih okolnosti upravo je te iste godine, kada je Gopčević izgubio flotu – 1857, Trst je bio spojen željezničkom prugom s Bečom, što je strahovito ubrzalo razvoj lučkog prometa u tom gradu. Gopčević je, međutim, već bio poslovno upropašten čovjek koji je ostao bez brodova da bi tu priliku mogao iskoristiti.

Skrhkan brojnim nedaćama i neuspjesima koji su se ređali jedan za drugim, Spiridon Gopčević je doživio nervni slom 1858. i bio prevezen u duševnu bolnicu u Beču. U maju 1861. na žalost, u stanju potpunog psihičkog rastrojstva, oduzeo je sebi život u Trstu. I opet ironijom sudbine, iste godine kada je Gopčević digao ruku na sebe, započela je gradnja nove crkve Svetog Spiridona u Trstu, po projektu milanskog arhitekta Karla Makiakinija. Ta velelepna građevina, Špirov dugogodišnji san, ostaje kao spomenik za sve uspješne i neuspješne borbe Spiridona Gopčevića, najvećeg bokeljskog brodovlasnika jedrenjaka i jednog od prvih modernih tajkuna iz ovih krajeva.

Njegov sin, Spiridon Gopčević mlađi bio je veoma neobična i interesantna ličnost širokog spektra interesovanja: od politike, diplomatije, vojnih vještina, preko književnosti, novinarstva, izdavaštva, do astronomije i muzike. Ipak, Spiriodon Gopčević mlađi nikad se nije poput svog oca, bavio pomorstvom ili brodarstvom. Jedina njegova veza s tom tematikom bila je publikacija iz 1903. kojom on austrijskoj vladi predlaže osnivanje nove parobrodarske kompanije orijentisane na plovidbu prema Sjevernoj Americi i reorganizaciju pomorske trgovine. U njoj mlađi Gopčević spominje mogućnost da za taj projekat navodno može dobiti novac bogatih rođaka iz SAD, ali taj njegov predlog nikada nije otišao dalje od idejnog projekta.

/Siniša Luković – Vijesti/